K. Bartol, J. Danielewicz – „Komedia grecka” – recenzja i ocena

Autorzy recenzowanej pozycji, Krystyna Bartol oraz Jerzy Danielewicz, są pracownikami Zakładu Hellenistyki Instytutu Filologii Klasycznej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Zainteresowania badawcze prof. Krystyny Bartol ogniskują się głównie wokół liryki greckiej okresu archaicznego i klasycznego. Jest ona także autorką przekładu i komentarza do utworu Pseudo-Plutarcha „O muzyce”. Profesor Jerzy Danielewicz oprócz tego, że również zajmuje się zagadnieniami poświęconymi liryce greckiej jest także specjalistą w dziedzinie hymnów antycznych. W roku 2010 spod piór obojga autorów wyszedł pierwszy polski przekład monumentalnego dzieła Atenajosa – „Uczta Mędrców”.

„Komedia grecka” jest niewątpliwie książką nowatorską na polskim rynku wydawniczym. Zaznaczmy, że nie jest to praca, jak mógłby wskazywać tytuł, monograficzna poświęcona komedii greckiej en bloc, lecz wybór dzieł, które nie zachowały się w całości do dnia dzisiejszego. Autorzy poprzedzili swą pracę godnym uwagi wstępem, który przekazuje czytelnikowi podstawowe informacje dotyczące greckiej komedii, a także pozwala zapoznać się z głównymi problemami badawczymi. Poruszona została między innymi, dyskutowana już od czasów starożytnych, kwestia trójpodziału komedii na: starą (ἀρχαῖα), średnią (μέση) oraz nową (νέα). Oprócz tego omówiony został stan zachowania dostępnej komediowej spuścizny oraz źródła, w których przetrwały fragmenty interesujących nas utworów. Niewątpliwą zaletą jest fakt, iż wstęp nie jest jedynie suchym zestawieniem najważniejszych informacji dotyczących przedmiotu.

Antologia tekstów, czyli właściwa część książki, wygląda imponująco. W tomie znajdziemy ponad 500 fragmentów z 215 komedii stworzonych przez 55 starożytnych twórców. Zawiera się w tym 20 fragmentów tekstów nieznanego autorstwa, oraz 50 urywków, których autorów można zidentyfikować, jednak nie wiadomo z jakiej komedii pochodzą. Układ autorów jest chronologiczny począwszy od Suzariona, według antycznej tradycji twórcy gatunku komediowego, Epicharma, poprzez najwybitniejszych twórców komedii starej: Kratinosa, Eupolisa oraz Arystofanesa (autorów tych wspomina Horacy w swoich „Satyrach”) poprzez komediopisarzy okresu średniego oraz nowego z Menandrem na czele. Wybór oczywiście nie ogranicza się jedynie do autorów najbardziej znanych – w książce znajdziemy informacje i fragmenty z autorów, których dzieła zachowały się w bardzo małym stopniu i gdyby nie „Komedia grecka”, pozostałyby dla Czytelnika nieznane.

Konstrukcja poszczególnych haseł jest przejrzysta. Możemy podzielić ją na trzy części. Pierwszą stanowi notka o autorze, w której zawarte są podstawowe informacje biograficzne, lista dzieł itp. Następna, najważniejsza część to przekłady zachowanych fragmentów danego komediopisarza. Natomiast trzecim elementem jest komentarz filologiczno-literacki zamieszczony do każdego zamieszczonego urywka. Hasła sporządzone zostały niezwykle starannie. Uwagę przykuwa duża liczba odnośników zarówno do literatury przedmiotu, jak i do innych dzieł antycznych – przytaczanych zarówno jako źródło, z którego dany fragment pochodzi oraz po to, aby wskazać np. analogię z innymi utworami, wyjaśnić pewne mało zrozumiane wyrazy lub zwroty. Bardzo szerokie jest spektrum źródeł antycznych użytych przez Autorów. Praktycznie obejmują one całą literaturę Grecji starożytnej od „Iliady” i „Odysei” przez autorów klasycznych (takich jak Herodot i Tukidydes), aż po leksykografię późnoantyczną i bizantyńską („Leksykon” Hezychiusza, „Liber Suda”). Należy wspomnieć także o autorze najbardziej w tej książce eksploatowanym. Mowa mianowicie o Atenajosie i jego „Uczcie Mędrców”. Utwór ten jest kopalnią cytatów nie tylko z antycznej komedii, ale także z innych niezachowanych w całości starożytnych dzieł. Nic więc dziwnego, że jest tak obficie cytowany, gdyż bardzo często jest to jedyny utwór, w którym znajdujemy fragmenty z interesujących nas autorów. Aby zobrazować staranność komentarza posłużymy się przykładem: jedną z komedii Kratinosa omawianą przez autorów są „Bożkowie bogactwa” (Πλοῦτοι). W tejże komedii znajduje się fragment procesu sądowego przeciw Hagnonowi – współpracownikowi Peryklesa.

w. 69-71

(Chór) Ten bogactwo nieuczciwie tutaj zdobył, więc zapłacze.

(Świadek obrony) Ależ jest to człek bogaty z dawien dawna, od początku ma on wszystko co posiada… [tłum. Jerzy Danielewicz]

Komentarz do tego fragmentu brzmi:

Fragment ten pochodzi z papirusu brukselskiego (PBrux. E 6842 fr. B). Komiczna dwuznaczność jest zawarta w wypowiedzi świadka obrony. Fraza grecka ex arches (w. 70) może znaczyć „od początku”, „od dawna”, ale też „dzięki władzy”. W zależności zatem od interpretacji odbiorców, obrońca Hagnona go broni lub nieświadomie oskarża („dzięki władzy/ ma on wszystko co posiada”).

Zacytowany fragment jest reprezentatywny dla całości książki. W komentarzu do każdej komedii znajdziemy: przypisy do źródeł, komentarz filologiczny oraz interpretację literacką. Końcową część publikacji stanowi bibliografia, odnosząca się do wydań tekstów w oryginale, polskich przekładów oraz opracowań i komentarzy. Jak na naukową książkę przystało „Komedia grecka” wyposażona została w indeksy: zarówno rzeczowy, jak i geograficzny oraz nazwisk starożytnych.

Kolejnym plusem „Komedii greckiej” jest styl i sposób tłumaczenia przez Autorów poszczególnych fragmentów. Tłumaczenia są swobodne – nie trzymają się kurczowo oryginału (choć oczywiście są z nim zgodne), a bardziej starają się oddać siłę wyrazu poszczególnych komedii. Jeżeli w tekście greckim występują gra słów, albo pewne figury retoryczne (np. paronomazja, czyli zestawienie podobnie brzmiących wyrazów) to przekłady również je oddają. Rzecz jasna, że wszelkie odstępstwa i różnice w porównaniu do oryginału są przez Autorów sygnalizowane w komentarzu. Takie podejście do techniki przekładu pozwala czytelnikowi poczuć klimat greckiej komedii, oszczędzając jednocześnie filologicznego skrupulanctwa, które często skutkuje niezręcznymi wyrażeniami w języku polskim.

Książka wydana została w twardej oprawie z szytymi stronami. Rozplanowanie tekstu jest klarowne – czytelnik nie musi się obawiać, że odłoży książkę paru chwilach z powodu zmęczenia wzroku, dodatkowo uwagę przykuwa zastosowanie przez wydawnictwo niebanalnych czcionek. Za zakup recenzowanej książki musimy zapłacić ok. 53 złotych (cena za księgarnią internetową PWN) co, według mnie, ze względu na jej nowatorstwo, nie jest ceną wygórowaną.

Podsumowując – „Komedia grecka” to z pewnością książka warta polecenia. W znacznym stopniu przybliża nam ona zagadnie, a także pokazuje z jakimi problemami borykają się badacze antycznej historii oraz literatury. Profesorowie Bartol oraz Danielewicz udostępnili szerokiemu gronu czytelniczemu to, co do niedawna dostępne było wąskiej grupie specjalistów. Śmiało można przyznać, że „Komedia grecka” to pozycja obowiązkowa dla miłośników antycznej literatury, kultury oraz historii.

Redakcja: Michał Przeperski