Jarosław Nikodem – „Litwa” – recenzja i ocena

Litwa była ostatnim z państw, które w efektownych okolicznościach wkroczyło na mapę średniowiecznej Europy. Wprawdzie pierwsza wzmianka o niej pojawia się już w roku 1009, jednak właściwa budowa państwa zaczęła się w XIII wieku, gdy Mendog – pierwszy historyczny władca i pogromca północnych krzyżowców – koronował się na króla i przyjął chrześcijaństwo. Jednak przełom XIII i XIV stulecia był dla młodego państwa okresem burzliwym – wróciło pogaństwo i walka o władzę. Dopiero książę Giedymin podniósł kraj z zamętu i ruszył na podbój Rusi, z której właśnie wycofywali się Tatarzy.

Recenzowana książka jest częścią serii „Początki Państw”, ukazującej się w Wydawnictwie Poznańskim, w której polscy historycy przedstawiają powstanie i początki poszczególnych europejskich krajów. Dotychczas ukazały się prace poświęcone najwcześniejszej historii Niemiec, Węgier, Czech czy Rusi.

Dziejom Litwy poświęcono liczne prace, zwłaszcza w kontekście stosunków polsko-litewskich, a przede wszystkim wspólnego okresu historii obu państw w ramach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Niniejsza praca opisuje natomiast okres wcześniejszy, „państwotwórczy”. Odpowiada właściwie na pytanie jak doszło do tego, że Litwa stała się ważnym graczem na arenie politycznej XIV-wiecznej Europy. Nie tylko potrafiła utrzymać swoje ziemie, ale i prowadzić udaną ekspansję, tocząc przecież wojny na wszystkich granicach. Jednocześnie stała się w oczach polskich możnowładców potencjalnie najlepszym sojusznikiem i to będąc przy tym jedynym już wówczas w Europie pogańskim krajem. Narracja pracy kończy się tuż przed unią polsko-litewską w Krewie, w momencie śmierci wielkiego księcia Olgierda.

Książka podzielona jest na dziewięć rozdziałów. Pierwszy z nich poświęcony jest Bałtom oraz wyodrębnieniu się z nich Litwinów oraz przedstawieniu ich „przedpaństwowej”, plemiennej organizacji. Są tutaj również przedstawione i omówione również pierwsze wzmianki w kronikach niemieckich, ruskich i polskich poświęcone Litwinom. Dobitnie ilustrują one znaczące problemy, z jakimi borykają się badacze wczesnego średniowiecza. W drugim rozdziale autor zajmuje się systemem pogańskich wierzeń, pod którym to terminem, jak podkreśla Jarosław Nikodem trudno doszukiwać się konkretnego panteonu, 

a raczej należy mówić o „sposobie życia”. Kolejne cztery rozdziały dotyczą historii politycznej. Badacz wnikliwie rozpatruje tutaj skomplikowane relacje Litwy z sąsiadami, zwłaszcza konflikty z Zakonem Krzyżackim oraz Kawalerami Mieczowymi. Przedstawia także litewskie sukcesy na Kujawach, gdzie kolejno zostali pobici Władysław Łokietek i Kazimierz Wielki.

Osobny rozdział poświęcony został pierwszemu królowi litewskiemu Mendogowi i jego królestwu, które rozpadło się po śmierci władcy. Największą uwagę badacz zwraca na postacie Giedymina i Olgierda Giedyminowicza, którzy w XIV wieku odbudowali potęgę Litwy. W okresie ich rządów, a także kolejnych władców z dynastii Giedyminowiczów, państwo nieustannie rozszerzało swoje granice, wpływy i możliwości. Co w efekcie doprowadziło do tego, iż Polacy zaoferowali rękę Jadwigi Andegaweńskiej oraz tron synowi Olgierda, Jagielle, który na chrzcie przyjął imię Władysław. Zapoczątkował dynastię, która miała rządzić Polską i Litwą przez niemal dwa kolejne stulecia. Rozdział siódmy porusza zagadnienia nieudanych prób chrystianizacji Litwy oraz niechętnego stosunku władców litewskich do prawosławia. W przedostatnim rozdziale zostały rozpatrzone zagadnienia organizacji państwa w okresie Giedyminowiczów, charakterystyka władzy wielkoksiążęcej, opis grup społecznych, ale również informacje na temat gospodarki (systemu pieniężnego, handlu itp.). Ostatni rozdział dotyczy samej dynastii Giedyminowiczów – jej pochodzenia, konfliktów w jej łonie – oraz jej niebagatelnej roli w dziejach Litwy.

Warto podkreślić klarowność wywodu. Autor pieczołowicie (oczywiście w ramach, jakie narzuca mu syntetyczny charakter pracy) rozpatruje poszczególne zagadnienia. Na plus należy zaliczyć jeszcze jedną rzecz. Rozdziały poświęcone historii politycznej oraz rozdział przedostatni („Państwo”) zawierają także liczne wzmianki o sztuce wojennej Litwinów, co zaciekawi na pewno każdego pasjonata historii wojskowości. Dowiadujemy się tutaj o organizacji wojskowej Litwy (podziale zagrożonego terytorium na strefy obronne, rozbudowanych fortyfikacjach, oraz systemie ich obsadzania), taktyce, którą wykorzystywali Litwini, toczący przecież walki na różnych frontach i z różnego typu przeciwnikiem. Niezwykle ciekawy passus dotyczy ciągłej modernizacji uzbrojenia, której dokonywali władcy litewscy.

Na minus książki należy zaliczyć brak większej liczby map. Wprawdzie na samym początku zamieszczono jedną mapę przedstawiającą Litwę w XIII i XIV wieku, w tym również jej podboje. Ale przydałoby się kilka dokładniejszych map, które ułatwiałyby odbiór rozdziałów poświęconych historii politycznej. Zarzut ten w żaden sposób nie umniejsza jednak merytorycznej wartości pracy.

We wstępie Jarosław Nikodem wyraził nadzieję, że książka zainteresuje zarówno profesjonalistów, jak i zwykłych amatorów historii: „Pierwszym proponuję pewne własne widzenie niektórych problemów, nieraz w opozycji […] do wcześniejszych ustaleń i hipotez, drugim – obraz początków Litwy widziany z różnych, nie tylko politycznych perspektyw. Jeśli tych ostatnich uda mi się nie rozczarować, będę mógł uznać, że wywiązałem się z postawionego przed sobą zadania”.

Jako należący do tego drugiego grona mogę zdecydowanie powiedzieć, że autor wykonał swoje zadanie z nawiązką, oddając nam do rąk pracę spełniającą wszelkie wymagania stawiane syntezie dziejów kraju i dostarczającą przy tym niezwykle przyjemnej lektury.