Janusz Kurtyka „Z dziejów agonii i podboju. Prace zebrane z zakresu najnowszej historii Polski” – recenzja i ocena

Mimo iż w swej pracy naukowej Janusz Kurtyka zajmował się głównie średniowieczem, ma on też pokaźny dorobek w zakresie najnowszej historii polski. Recenzowany zbiór zawiera publikacje o różnym charakterze: artykuły naukowe, edycje źródeł, biogramy, a także przedmowy, wprowadzenia i posłowia do książek wydawanych przez IPN.

Artykuły

Najważniejsza część zbioru składa się z pięciu artykułów, z których dwa powstały we współpracy z innymi autorami. Od pierwszego z nich, zatytułowanego „Polska lat 1944–1956: z dziejów agonii i podboju”, wzięła nazwę cała książka. Praca ta traktuje o wyjątkowo tragicznym okresie naszych dziejów, w czasie którego instalowano w Polsce reżim typu sowieckiego. Po omówieniu aktualnego stanu badań na ten temat J. Kurtyka przechodzi do omówienia struktur podziemnych powstałych na terenie dawnej II Rzeczpospolitej. Zaczyna od od powstałej pod koniec września 1939 r. Służby Zwycięstwu Polski, a kończy na organizacjach utworzonych już po rozwiązaniu Armii Krajowej. Następnie autor przechodzi do opisu terroru, jaki zaprowadził w 1944 r. aparat bezpieczeństwa – zarówno sowiecki, jak i ten świeżo tworzony przez polskich komunistów. Jasno i dobitnie pisze też o podporządkowaniu polskich komunistów i wojska armii czerwonej oraz NKWD. Artykuł kończy przedstawienie tragicznego położenia, w jakim znaleźli się w wyniku zachodzących zmian przedstawiciele elit II RP i osoby przeciwstawiające się sowieckiej okupacji. Artykuł ten doskonale syntetyzuje historię lat 1944–56, nie pomijając żadnego z istotnych jej wątków.

Drugie z opracowań, „Na szlaku AK (NIE, DSZ, WIN)”, dotyczy już tylko konspiracji z okresu po rozwiązaniu AK, a jego celem było uporządkowanie wiedzy na ten temat. Powstało ono w 1992 r., kiedy nie było praktycznie żadnych rzetelnych publikacji dotyczących tego zagadnienia. Autor przedstawił kolejne organizacje o charakterze niepodległościowym w sposób syntetyczny, a jednocześnie wyczerpujący.

Następny artykuł poświęcony jest osobie Leopolda Okulickiego i pokazuje drogę życiową tego wybitnego oficera od początku jego służby dla Polski. J. Kurtyka był autorem pierwszej biografii Okulickiego, która ukazała się jeszcze w drugim obiegu przed 1989 r.

Czwarta z kolei praca traktuje o WIN, największej poakowskiej organizacji konspiracyjnej, której liczebność wynosiła 20–30 tys. osób. Podsumowaniem tej części zbioru jest opracowanie „Światy przeciwstawne: komunistyczna bezpieka wobec niepodległościowego podziemia”. J. Kurtyka opisuje w nim skrajną różnicę w mentalności między ubekami i żołnierzami podziemia, przedstawia też rolę odgrywaną w powojennej rzeczywistości przez NKWD, która przez pierwsze lata była głównym czynnikiem (wraz z Armią Czerwoną) umożliwiającym polskim komunistom sprawowanie władzy.

Edycje źródeł, biogramy wprowadzenia

Trzy kolejne części zbioru zawierają źródła opracowane przez J. Kurtykę, a także napisane przez niego biogramy oraz przedmowy do książek wydanych przez IPN. Duża ich część dotyczy historii WIN, w której specjalizował się tragicznie zmarły prezes Instytutu.

Niezwykle ciekawe są losy należącego do AK i WIN Tomasza Gołąba, którego życiorys mówi wiele o życiu w powojennej Polsce również innych młodych ludzi o patriotycznym nastawieniu. Opisuje on w swych wspomnieniach historię swojego życia i organizacji konspiracyjnych, do których należał od 1940 r. Najciekawsze są fragmenty dotyczące jego relacji ze Stefanem Sieńką, który – jak się później okazało – co najmniej od grudnia 1947 r. był współpracownikiem UB.

Najbardziej interesująca spośród zawartych w tomie źródeł (opisuję jedyne te najbardziej zajmujące, w całej książce znalazło się ich znacznie więcej) jest chyba jednak korespondencja szefa Delegatury Zagranicznej WIN Józefa Maciołka z utworzonym przez UB V Zarządem Głównym WIN w osobach Stefana Sieńki „Wiktora” i funkcjonariusza bezpieki występującego pod ps. „Kos”. Sieńko był bliskim znajomym Maciołka, który miał do niego pełne zaufanie, co – jak się wydaje – było kluczem do powodzenia tej operacji UB. Świetnie uzupełnia tę wymianę listów kolejne źródło zawarte w zbiorze, które dotyczy rozbicia ostatniego „prawdziwego” Zarządu Głównego WIN i początków wyżej opisanej prowokacji aparatu bezpieczeństwa.

Biogramy zaprezentowane w recenzowanym zbiorze poświęcone są osobom Józefa Bnińskiego, Leopolda Okulickiego i Jerzego Ursyna Niemcewicza. Wszyscy trzej aż do śmierci służyli wolnej Polsce, ale życiorysy każdego z nich ułożyły się nieco inaczej, co daje nam dość szeroki obraz losów podobnych im ludzi.

Wśród napisanych przez J. Kurtykę wstępów do książek wydanych przez IPN są przedmowy do publikacji takich jak „Zbrodnia katyńska – w kręgu prawdy i kłamstwa”, „Sprawiedliwi i ich świat. Markowa w fotografii Józefa Ulmy” czy też do książki, która wywoła w Polsce wielkie poruszenie, czyli „SB, a Lech Wałęsa. Przyczynek do biografii”. Dzięki nim możemy się przekonać, jak wiele trudnych zagadnień podejmował IPN pod kierownictwem J. Kurtyki, często w sprawach absolutnie kluczowych dla kształtowania świadomości historycznej Polaków.

Książkę uzupełnia bibliografia prac byłego dyrektora IPN i jego biogram, który już wcześniej został opublikowany na łamach „Zeszytów Historycznych WIN”.

Janusz Kurtyka jako badacz historii najnowszej

Recenzowany zbiór pokazuje, że autor zawartych w nim tekstów był nie tylko wybitnym mediewistą, ale miał też znaczne zasługi jako badacz historii najnowszej. Jego fascynacja konspiracją z lat 1944–1956 zaowocowała wieloma publikacjami naukowymi dotyczącymi tego okresu i wzrostem zainteresowania tą tematyką w społeczeństwie. Już same prace J. Kurtyki dają pewien obraz organizacji podziemnych tego okresu, a przede wszystkim działalności WIN. Wobec miażdżącej przewagi sowieckiego okupanta, los tej organizacji był z góry przesądzony, niemniej wielu Polaków podejmowało walkę nie chcąc pogodzić się z życiem w systemie komunistycznym. Omówione publikacje nie pozwalają nam o tych ludziach zapomnieć.

Prace tragicznie zmarłego prezesa IPN (a nie pisał on tylko o WIN, jest także autorem chociażby biografii Leopolda Okulickiego) były niezwykle cenione nie tylko przez historyków i tzw. zwykłych czytelników, ale także przez żyjących bohaterów tamtych lat. Wiarygodność J. Kurtyki i wysoki poziom jego publikacji poskutkowały powierzeniem mu funkcji redaktora naczelnego „Zeszytów Historycznych WIN”. W niedługim czasie uczynił on z niewielkiego periodyku czasopismo naukowe z prawdziwego zdarzenia, w którym zamieszczano artykuły stojące na bardzo wysokim poziomie.

Istotną częścią dorobku prezesa IPN były także wprowadzenia do książek wydawanych przez Instytut. Były one wyrazem wsparcia udzielanego badaczom i wskazywały czytelnikom, które z publikacji są szczególnie ważne.

„Z dziejów agonii i podboju” to zbiór zdecydowanie wart polecenia, zarówno osobom zajmującym się historią na co dzień, jak i laikom. J. Kurtyka pisał w sposób wolny od relatywizacji postaw powojennych, siłą jego prac jest również używanie pojęć w ich oryginalnym, właściwym znaczeniu. Jak piszą we wprowadzeniu do tomu Wojciech Frazik i Filip Musiał, w jego tekstach wolność jest wolnością, a podbój (zajęcie Polski przez Sowietów) podbojem. Postawę J. Kurtyki bardzo dobrze oddaje w najnowszej publikacji nt. IPN prof. Antoni Dudek, który podkreślił konsekwentną antykomunistyczną postawę tragicznie zmarłego prezesa tej instytucji i jego pasję w opisywaniu pierwszych lat Polski Ludowej.

Zbiór nie doczekał się wielu recenzji, jedna z nich ukazała się na portalu Arcana, gdzie słusznie oceniono, że stanowi on pomnik pracy naukowej J. Kurtyki.

Zobacz też:

• Janusz Kurtyka wśród ofiar katastrofy;
• „Tęczyńscy” – znakomita monografia Janusza Kurtyki;
• Zeszyty Historyczne WiN nr 32-33 – księga poświęcona pamięci Janusza Kurtyki;
• „Biuletyn IPN-u” poświęcony Januszowi Kurtyce.

Redakcja: Roman Sidorski