Janusz Bieniak – „Wielkopolska, Kujawy, ziemie łęczycka i sieradzka wobec problemu zjednoczenia państwowego w latach 1300–1306” – recenzja i ocena
Książka została podzielona na cztery główne rozdziały, na końcu zaś autor zebrał wszystkie wynikające z nich wnioski w krótkim, ale niezwykle treściwym zakończeniu. Pierwszy rozdział jest wprowadzeniem do omawianej tematyki i przedstawia stan posiadania stronników Czech i stronników Łokietka w roku 1306. Podstawą do rekonstrukcji zasięgu terytorialnego są dokumenty zawartego wtedy rozejmu toruńskiego. Dzięki nim poznajemy nie tylko przebieg granicy, lecz także strony konfliktu i ich nastawienie zarówno do księcia Władysława Łokietka, jak też do władców czeskich. Warto także wspomnieć, iż prof. Bieniak, prezentując ustalenia traktatu toruńskiego, starał się odtworzyć warunki polityczne, jakie doprowadziły do jego powstania. Uwzględnił przy tym nie tylko zachowane dyplomy, ale także całokształt oddziaływań politycznych w regionie.
Kolejne dwa rozdziały zostały zbudowane w bardzo podobny sposób. Pierwszy z nich dotyczy Kujaw Brzeskich oraz ziemi łęczyckiej i sieradzkiej, natomiast drugi odnosi się do Wielkopolski. Punktem wyjścia był rok 1300 i upadek władzy Władysława Łokietka. Autor prezentuje dzieje tych dzielnic podczas panowania czeskiego w latach 1300–1306. Następnie stara się odtworzyć stronnictwa polityczne na prezentowanych terenach. W oparciu o dokumenty, a szczególnie listy świadków, badacz pokazuje nam, którzy rycerze i które rody opowiedziały się za Czechami, a które poparły Łokietka.
Jednak, chcąc owe stronnictwa ukazać w sposób dynamiczny, historyk ów nie ogranicza się tylko do analizy dokumentów z lat panowania czeskiego. Bardzo często, jeśli tylko pozwala na to podstawa źródłowa, ukazuje stopnie kariery urzędniczej poszczególnych możnowładców i ich rodów. Wykorzystuje tu swe szczegółowe badania nad możnymi rodami Kujaw, ziemi sieradzkiej i łęczyckiej oraz Wielkopolski. Dzięki temu historyk uwzględnił wzajemne powiązania pomiędzy rodami a księciem Władysławem Łokietkiem, który był twórcą karier wielu spośród ówczesnych możnych. Zacięcie genealogiczne prof. Bieniaka pozwala mu także odtworzyć zasięg dóbr terytorialnych poszczególnych rodzin, dzięki czemu lepiej rozumiemy przesłanki, jakimi kierowali się poszczególni rycerze, popierając tę lub inną opcję polityczną.
Autor bardzo ciekawie prezentuje poszczególne stronnictwa, ukazując ich liderów, a także przedstawiając ich koneksje z innymi kręgami społecznymi. Warto także podkreślić, że dzięki znakomitej orientacji w materiale źródłowym badacz może bez trudu poruszać się w gąszczu nadań czy transakcji pomiędzy poszczególnymi rycerzami. Należy jednak pochwalić to, że wykorzystano także źródła z czasów późniejszych, lecz odnoszących się do omawianego okresu. Kapitalnie zaprezentowano postawy propaństwowe części możnowładztwa oraz duchowieństwa, bazując na zeznaniach z procesu warszawskiego i inowrocławskiego. Pozwala nam to zrozumieć, dlaczego w chwili wyboru poparli oni stronę polską.
Dzięki bogactwu zanalizowanego materiału naszym oczom ukazują się postaci realne takie, jakimi mogły być. To często tłumaczy nam, dlaczego na kartach tej historii znajdziemy zarówno osoby, które dość gładko przeszły spod władzy Władysława Łokietka pod zarząd czeski, jak i te wiernie trwające przy piastowskim księciu i w chwili próby zmuszone uchodzić na banicję bądź rezygnować ze swych dotychczasowych urzędów czy pozycji społecznej. Warto też zauważyć, iż model prezentowany przez badacza obejmuje motywacje nie tylko poszczególnych możnowładców związanych urzędami czy pozycją z władzą czeską bądź polską, ale też całych wspólnot jak np. Wielkopolan czy mieszkańców Radziejowa.
Rozdział czwarty został w całości poświęcony innym władcom dzielnicowym z Kujaw oraz ich stosunkowi do Władysława Łokietka i władzy czeskiej. Ta część doskonale pokazuje także sposób uprawiania polityki przez poszczególnych władców małych księstw, którzy pragnęli powiększać swe niewielkie państwa, ale do realizacji tych celów zmuszeni byli oprzeć się na którymś z większych i potężniejszych sąsiadów.
Niniejsza praca w sposób niezwykle erudycyjny prezentuje bardzo interesujące zagadnienie walki o zjednoczenie Królestwa Polskiego. Dzięki ciekawemu przedstawieniu problemu możemy na niego spojrzeć z perspektywy całej dzielnicy, jak też poszczególnych rodów czy jednostek. Rozbudowany aparat naukowy sprawia, iż bez problemu możemy znaleźć publikacje czy ich fragmenty, z którymi polemizuje prof. Bieniak. Jego zacięcie do badań genealogicznych pozwala nam lepiej zrozumieć politykę poszczególnych postaci w połączeniu ze stanowiskiem, jakie wobec wielkich wyzwań prezentowały ich rody.
Paradoksalnie pewnym minusem omawianej książki jest jej hermetyczność. Rozliczne nawiązania bądź polemiki, jakie się w niej przewijają, oraz bardzo rozbudowany aparat naukowy powodują, iż jej lektura może okazać się nieco trudna dla odbiorcy, który nie ma oczytania w literaturze przedmiotu. Ponadto dużym zaniedbaniem jest brak jakiejkolwiek mapy. Nawet w pierwszym rozdziale, który przecież prezentuje zakres terytorialny, jaki sankcjonował rozejm toruński z 1306, brakuje jakiejkolwiek graficznej ilustracji postanowień traktatu. Zamieszczenie kilku map w sposób zdecydowany podniosłoby walory tej pracy, pozwalając na zapoznanie się z rozmieszczeniem rodów czy granicami władztw dzielnicowych.
Książka prof. Janusza Bieniaka wydana przez Templum jest niewątpliwie dziełem godnym polecenia. Możemy dzięki niej lepiej zrozumieć trudną drogę, jaką przebył książę Władysław Łokietek od banity do księcia. Pozwala nam ona także lepiej spojrzeć na społeczeństwo, jego możnowładczą elitę, a także jej sposób postrzegania i kreowania otaczającej rzeczywistości. Praca ta, choć nie nowa, ponieważ jej pierwszy druk ukazał się w 1969 roku, z pewnością powinna trafić na półki każdego miłośnika historii, tak amatora, jak też studenta czy badacza. W końcu – jak samo wydawnictwo zadecydowało – ukazała się ona w serii: klasyka polskiej mediewistyki.
Zobacz też:
Redakcja: Agnieszka Kowalska
Korekta: Justyna Piątek
