Janosik - legenda zbójnika

Juraj Janosik - życiorys

Drzeworyt „Janosik” autorstwa Władysława Skoczylasa, domena publiczna.

Według różnych przekazów źródłowych Juraj Janosik urodził się 25 stycznia lub 25 lutego 1688 roku we wsi Terchova w północnej Słowacji. Według Martina Votruby, słowackiego badacza historii Janosika, bardziej prawdopodobna jest data 25 lutego 1688 roku (uważa on tak ze względu na powiązanie daty urodzenia oraz imion jego rodziców z dokumentami wykupu Janosika ze służby wojskowej w 1710 r. i jego procesu w 1713 r.). Był synem Martina Janosika oraz Anny Cesnekovej (vel Czisznikova, Cisnikova). Miał troje braci: Jana, Martina i Adama oraz siostrę Barborę. Według przypuszczeń historyków Janosik brał udział w 1703 roku w powstaniu antyhabsburskim, na którego czele stał węgierski magnat Franciszek II Rakoczy. Pięć lat później wrócił do wsi celem zajęcia się rodzinnym gospodarstwem. Później wstąpił do armii austriackiej i został przydzielony do oddziału stacjonującego w zamku w mieście Bytca w środkowej Słowacji. Zamek był jednocześnie więzieniem dla pospolitych i groźnych przestępców. W więzieniu poznał Tomasa Uhorcika (zm. 1713), działającego w latach 1702-1711 karpackiego harnasia, z pochodzenia Słowaka. W październiku 1710 roku Janosik pomógł Uhorcikowi uciec z więzienia, miesiąc później zdezerterował (bądź został wykupiony przez ojca) z wojska i dołączył do bandy zbójników. Rok później, w 1711 roku, gdy Tomas Uhorcik odszedł z bandy pod przybranym imieniem Martin Mravec, Juraj Janosik został nowym harnasiem karpackich zbójników. Miejscem działań jego podkomendnych było ówczesne pogranicze węgiersko-polskie. Rabował głównie kupców, ale jego ofiarą padali również plebani, posłańcy pocztowi i inne zamożniejsze osoby. Co ciekawe, Janosik był wspierany przez różnych lokalnych notabli. W zamian za dzielenie się łupami mógł liczyć na ratunek. Przykładowo, wiceżupan komitatu liptowskiego zapewnił Janosikowi alibi, dzięki czemu doprowadził do uwolnienia harnasia z lochu po jego pierwszym osadzeniu.

Janosik podczas procesu

Fragment protokołu z procesu Janosika w 1713 roku, domena publiczna.

Po zmianie imienia i osiedleniu się we wsi Klenovec Tomas Uhorcik został hajdukiem. Dlaczego warto wrócić do tej postaci? Ponieważ to w jego domu, prawdopodobnie na początku marca 1713 roku, około 30 pachołków liptowskiego sądu żupnego pod dowództwem szlachcica Andreańskiego aresztowało Janosika wraz z gospodarzem. Hajducy nawet nie przypuszczali, że schwytany gospodarz to ukrywający się pod nowym nazwiskiem Tomas Uhorcik. Janosik po aresztowaniu został osadzony w kasztelu Vranovo, znajdującym się we wsi Paludzka koło Liptowskiego Mikułasza. 16 i 17 marca 1713 roku odbył się proces Janosika. Skład sądu żupnego tworzyli: podżupan liptowski Ladislav Okolicanyi, prokurator Aleksander Cemnicky i obrońca Baltazar Palugay. W roli ławników wystąpili przedstawiciele żup liptowskiej i trenczyńskiej. Janosik otrzymał zarzuty napadów w żupach trenczyńskiej, nitrzańskiej, liptowskiej i orawskiej, powiązania z powstańcami przeciwko Rakoczemu oraz zabójstwa proboszcza w Domaniczy. Pierwszego dnia procesu Janosik udzielał wymijających i niejasnych odpowiedzi na pytania ze strony przedstawicieli sądu liptowskiego i trenczyńskiego. Po przesłuchaniu prokurator wygłosił mowę oskarżycielską i zażądał kary śmierci. Następnie obrońca wygłosił swoją mowę, wskazując na młody wiek oskarżonego, niedopuszczenie się jakiegokolwiek zabójstwa ani zranienia oraz namowa do zbójowania przez Uhorcika, jako okoliczności łagodzące, a także zażądał ułaskawienia Janosika. Drugiego dnia procesu Janosik został poddany torturom: stopniowemu przypalaniu skóry, wbijaniu rozżarzonych igieł pod paznokcie, miażdżeniu członków i wciągnięciu na koło. Ostatecznie został skazany na karę śmierci poprzez powieszenie na haku za lewe żebro. Wyrok według tradycji wykonano 17 marca 1713 roku w Liptowskim Mikułaszu. Niewiele ponad miesiąc po śmierci Janosika, 19 kwietnia 1713 roku, Tomas Uhorcik był sądzony przez sąd żupny.

Drugiego dnia procesu odkryto jego prawdziwą tożsamość. Oskarżono Uhorcika o obrabowanie kaszteli, namówienie Juraja Janosika do zbójnictwa oraz inne zagrożenia dla porządku publicznego. Pierwszego dnia został przesłuchany, drugiego – poddany torturom. Został skazany na karę śmierci przez łamanie kołem. 21 kwietnia 1713 roku na tym samym miejscu, na którym stracono Janosika, zgładzono również Tomasa Uhorcika. Według niektórych legend Uhorcikowi przypisuje się zdradę Janosika. Według innych podań Janosik został zdradzony przez kochankę (po góralsku „frajerkę”).

Mit Janosika w kulturze słowackiej

Witraż w Parku Kultury i Wypoczynku w Bratysławie przedstawiający Tomasa Uhorcika, domena publiczna.

Prof. Joanna Goszczyńska z Uniwersytetu Warszawskiego zwróciła uwagę na fakt, iż legenda Janosika na Słowacji ujawniła się w najpełniejszym wymiarze oraz stała się (obok mitu Wielkich Moraw i początków państwowości) drugim mitem o największym znaczeniu. W artykule zatytułowanym „Przeobrażenia mitu Janosika w literaturze słowackiej XIX wieku” autorka analizuje stopniowe powstawanie i rozwój mitu Janosika. Wskazuje, iż:

Mit Janosika, sprawiedliwego zbójnika, który równał świat okradając bogatych i rozdając to, co zdobył, między ubogich, zrodził się w literaturze ludowej w sposób żywiołowy, zaspokajając pragnienia, oczekiwania i marzenia członków zbiorowości, która go powołała do życia. Wyrósł z legendy, którą zbiorowa ludowa wyobraźnia wzbogacała stale o nowe elementy, tworząc wzorzec bohatera, coraz bardziej odbiegający wprawdzie od prototypu historycznego, ale za to coraz bliższy aktualnym zapotrzebowaniom społecznym. W procesie mitologizacji kształtował się wizerunek bohatera, który zaczął żyć życiem innych zbójników. Na jego postać przenoszone były wydarzenia związane z innymi zbójnikami, hiperbolizowane były cechy, które budziły podziw i aprobatę społeczną, przypisywana mu była coraz częściej postawa rzecznika sprawiedliwości społecznej.

Legendę Janosika wzbogacały też źródła pozafolklorystyczne. Według autorki legenda czerpała z motywów biblijnych, opowiastek moralizatorskich, literatury sowizdrzalskiej oraz – co warte podkreślenia – tradycji ustnej, przez którą trudno dotrzeć do źródeł mitu Janosika. Początek XIX wieku stał się momentem przełomowym w kształtowaniu się legendy zbójnika. Wtedy jego postać zaczęła pojawiać się w literaturze, będącej w dodatku jednym z elementów słowackiej świadomości narodowej w latach trzydziestych i czterdziestych XIX wieku. W oparciu o ten mit słowacki ruch narodowy zaczął szerzyć swoją ideę. Warto zwrócić uwagę, że literatura pełniła dwuznaczną rolę: z jednej strony pokazywała złożoność kulturową epoki, w jakiej żył Janosik, ale z drugiej kreowała mit jego osoby.

Polecamy e-book Sebastiana Adamkiewicza „Zrozumieć Polskę szlachecką”

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Statua Janosika na miejscu po zagrodzie Janosików w Tierchowej, tam według tradycji miał urodzić się Juraj Janosik, fot. Rudoleska, na licencji CC BY 2.5 .

Ów mit stawał się nie tylko wyrazem światopoglądu narodowego i elementem kształtującej się wówczas słowackiej świadomości narodowej, ale również odzwierciedlał zmieniające się tendencje artystyczne wśród słowackich artystów: klasycyzm, romantyzm i mesjanizm. Przed Wiosną Ludów mit Janosika stał się katalizatorem dążeń niepodległościowych młodego, formującego się na sposób nowoczesny, narodu słowackiego. Dotychczas postać Janosika miała – w założeniu debiutującego w 1814 roku poety Jozefa Safarika – charakter i była ucieleśnieniem ideologii słowiańskiej jedności. W latach późniejszych, poczynając od poezji Sama Chalupky, słynny zbójca stał się wyrazicielem idei niepodległości. Jednak po Wiośnie Ludów mit Janosika stał się kolejnym motywem, którym tym razem posłużono się do rozrachunku z przeszłością i weryfikacji świadomości pokolenia młodych Słowaków, rozczarowanych zawiedzionymi nadziejami. Aktualizowanie i tworzenie nowych treści w ramach mitu Janosika zależne było od sytuacji kulturowej Słowacji i ogólnoeuropejskiego zainteresowania folklorem. Prof. Goszczyńska, opisując dotychczasowe i dalsze koleje losu mitu Janosika, wskazuje, iż:

Jak widać z dotychczasowych rozważań, zakres zawartych w postaci Janosika znaczeń ulegał stałym zmianom, wpisując się w proces zachodzących w dziewiętnastym wieku przemian politycznych i kulturowych. Jeden aspekt mitu pozostawał wszak niezmienny. Postać legendarnego zbójnika była zawsze odzwierciedleniem dążeń narodowych. Początkowo określanych przez ideologię słowiańską, w przeddzień Wiosny Ludów nabierających coraz wyraźniejszego oblicza rewolucyjnego (tyrtejska poezja S. Chalupky i J. Krala), po roku 1849 powiązanych z ideologią mesjanistyczną (poezja M. M. Hodzy i S. B. Hrobonia, po części J. Botty). Nie słabła również funkcja integracyjna mitu. Dziewiętnastowieczna literatura popularna zamyka pewien etap w proces przeobrażenia mitu. Mit ten wykreowany przez literaturę romantyczną, funkcjonuje i oddziałuje przede wszystkim w obiegu wysokim, a powielany i rozpowszechniany przez literaturę popularną, rozszerza zasięg swego oddziaływania na szersze kręgi społeczne. Obserwujemy zatem zjawisko znane z losów polskich mitów romantycznych, które po okresie heroicznym zmieniają swój status w komunikacji społecznej, zatracając wiele ze swej „charyzmatyczności”, ale rozszerzając pole społecznego oddziaływania. Janosik, który mówiąc metaforycznie, w okresie romantyzmu był przede wszystkim własnością elit, staje się własnością mas.

Warto zwrócić uwagę, że literackie kreowanie mitu Janosika w późniejszych dekadach stanie się elementem ówczesnej kultury masowej, której ślady pozostały do dziś. Oprócz tekstów literackich miał on również formę obrazków, figurek, pamiątek różnego rodzaju oraz pomników. Później Janosik stawał się bohaterem filmów, teatru i sztuk plastycznych.

Janosik w kinematografii

Pierwsze filmy poświęcone Janosikowi zostały wyprodukowane w Czechosłowacji w 1921 (reżyser: Jaroslav Jerry Siakel’) i 1935 roku (reż. Martin Fric). Film z 1921 roku został nawet wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Polskim pierwszym filmem o karpackim zbójniku był film animowany pt. „Janosik” (reż. Włodzimierz Haupe i Halina Bielińska). Następnie w 1963 roku w Czechosłowacji ukazał się dwuczęściowy film o Janosiku (reż. Pal’o Bielik). Jedenaście lat później ukazał się, zawierający trzynaście odcinków, polski serial telewizyjny „Janosik” oraz będący jego kinową wersją film o tym samym tytule (reż. Jerzy Passendorfer, z Markiem Perepeczką w roli głównej). W 1976 roku wyszedł czechosłowacki film animowany w reżyserii Viktora Kubala pt. „Zbojnik Jurko”. W latach 1991-1993 i 2010-2011 ukazał się 50-odcinkowy serial animowany o Janosiku w reżyserii Jaroslava Barana. W 2009 roku miał swoją premierę film zatytułowany „Janosik. Prawdziwa historia” w reżyserii Agnieszki Holland i Katarzyny Adamik. Cztery lata później ukazał się polsko-słowacki serial animowany dla dzieci pt. „Janosik”. Do dziś nie został zaś zrealizowany film pt. „Po stopach Janosika”, który miał być pierwszym dokumentem na temat najsłynniejszego rozbójnika.

Bibliografia:

• Goszczyńska Joanna, Mit Janosika w folklorze i literaturze słowackiej XIX wieku, wyd. Uniwersytet Warszawski, Instytut Filologii Słowiańskiej, Warszawa 2001.
• "jurojanosik.com":jurojanosik.com – Słowacka strona internetowa poświęcona Janosikowi, [dostęp: 23 grudnia 2019].
• Kościelak Lech, Historia Słowacji, wyd. Ossolineum, Wrocław 2010.
• Nacher Anna, Styczyński Marek, Cisowski Bartłomiej, Klimek Paweł, Słowacja. Karpackie serce Europy, wyd. Bezdroża, Kraków 2007.
• Piasecki Zdzisław, Byli chłopcy, byli… Zbójnictwo karpackie – prawda historyczna, folklor i literatura polska, wyd. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1973.
• Przerwa-Tetmajer Kazimierz, Legenda Tatr, wyd. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1972.
• Radwańska-Paryska Zofia, Wielka encyklopedia tatrzańska, wyd. Górskie, Poronin 1995.
• Sroka Stanisław, Janosik. Prawdziwa historia karpackiego zbója, wyd. Avalon, Kraków 2009.
• Votruba Martin, Highwayman’s Life: Extant Documents about Janosik, „Slovakia” 1972-1973, nr 39, s. 61-86.
• Mity i rzeczywistość zbójnictwa na pograniczu polsko-słowackim w historii, literaturze i kulturze. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej, Kraków – Bukowina Tatrzańska, 18-22 października 2006 r., red. Maria Madejowa, Anna Mlekodaj i Maciej Rak, wyd. Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu, Nowy Targ 2007.

Dziękujemy, że z nami jesteś! Chcesz, aby Histmag rozwijał się, wyglądał lepiej i dostarczał więcej ciekawych treści? Możesz nam w tym pomóc! Kliknij tu i dowiedz się, jak to zrobić!

Redakcja: Mateusz Balcerkiewicz