Jan Żaryn – „Kościół, naród, człowiek, czyli opowieść optymistyczna o Polakach w XX wieku” – recenzja i ocena

W niedawno wydanym zbiorze otrzymujemy różnorodne teksty, zarówno o charakterze naukowym, jak i popularyzujące określone fragmenty naszych dziejów. Tom podzielony jest na trzy części: Kościół, Naród, Człowiek. Dwie pierwsze są jednak znacznie bardziej obszerne niż ostatnia z nich. Zawartość tomu jest uwarunkowana zainteresowaniami badawczymi prof. Żaryna i koncentruje się przede wszystkim na dziejach Kościoła i ruchu narodowego w okresie Polski Ludowej. Praca zbudowana jest ze zróżnicowanych elementów, począwszy od tekstów pochodzących z publikacji naukowych, poprzez ciekawe źródła, z których część po raz pierwszy znalazła się w druku, a na krótkich tekstach popularnych poświęconych wybitnym Polakom skończywszy.

Tom ten – jak pisze we wstępie sam autor – stawia sobie za zadanie ukazanie piękna naszych dziejów w XX wieku oraz wskazanie, że możemy być dumni z postaw Polaków w tym czasie. Autor nie ma jednak, na szczęście, skłonności hagiograficznych i pokazuje historię taką, jaka ona była, z uwzględnieniem zachowań dyskusyjnych, kontrowersyjnych, czy też nikczemnych i zbrodniczych. Żaryn prezentuje również kontekst historyczny tych zachowań i w precyzyjny sposób stara się odtworzyć, dlaczego ktoś przyjął taką, a nie inną postawę. Nie boi się jednak ocen wyraźnych i zawsze nazywa zło po imieniu.

Kościół

Jest to najbardziej obszerna część tomu. Wynika to przede wszystkim z faktu, że prof. Żaryn jest wybitnym – jeśli nie najlepszym – specjalistą w dziedzinie historii polskiego Kościoła w XX wieku. Autor prowadzi nas przez historię polskiego Kościoła od czasów II wojny światowej aż po koniec lat osiemdziesiątych. Słusznie zauważa, że w przeważającej mierze polskie duchowieństwo wyszło z tego niezwykle trudnego rozdziału w naszej historii z podniesioną głową.

Chciałbym zwrócić uwagę na najlepsze i najbardziej interesujące w moim przekonaniu artykuły w tej części pracy. Szczególnie istotne są dwa teksty: „Pius XII wobec kwestii polskiej” oraz artykuł dotyczący postawy hierarchii kościelnej wobec relacji polsko-żydowskich w latach 1945–1947. W pierwszym z nich autor skutecznie rozprawia się z nieprawdziwym obrazem Piusa XII, który intensywnie propagowały polskie władze komunistyczne. Autor odcina się od powodowanych względami ideologicznymi ocen i koncentruje się na faktycznej działalności papieża. Zwraca też uwagę na słowa wsparcia, jakie Pius XII kilkukrotnie kierował pod adresem systematycznie niszczonego przez II wojnę światową narodu polskiego.

Do innych, godnych uwagi artykułów zaliczają się z pewnością dwa teksty o orędziu biskupów polskich do biskupów niemieckich, artykuł o sprawie krzyży w miejscowości Miętne czy też artykuł o trzeciej wizycie Jana Pawła II w PRL.

Naród

Druga pod względem objętości część tomu poświęcona jest fragmentom historii polskiego narodu ze szczególnym uwzględnieniem dziejów ruchu narodowego, który do niedawna był w Polsce traktowany po macoszemu i z ignorancją. Jednym z badaczy, który zmienił ten stan rzeczy, jest właśnie prof. Żaryn. W omawianej pracy porusza on najtrudniejsze do opisania fragmenty dziejów tego ruchu politycznego, niejednokrotnie pokazując, że wiele spośród powszechnie funkcjonujących opinii w tym temacie mija się z prawdą.

Szczególnie znaczące w tym względzie są dwa pierwsze teksty, z których oba poświęcone są stosunkowi elit ruchu narodowego do zagłady Żydów oraz listom strat obozu narodowego w czasach brunatnego i czerwonego terroru. Elita obozu narodowego swój stosunek do Holokaustu wywodziła, jak trafnie zauważa autor, z nauki moralnej Kościoła. Autor zauważa, że także narodowcy, kierując się m.in. wskazaniami Kościoła, pomagali prześladowanym Żydom w czasie II wojny światowej. Bez znaczenia pozostawał wtedy ich negatywny stosunek do tej mniejszości narodowej w okresie II RP, który motywowany był przecież głównie kwestiami ekonomicznymi. Należy podkreślić, że tak jak wszyscy inni, którzy nie stronili od pomagania Żydom, tak i polscy narodowcy narażali na śmierć siebie i swoje rodziny. Ważniejszy okazywał się dla nich imperatyw pomocy bliźniemu niż uprzedzenia, które niektórzy z nich kiedyś żywili.

W drugim z tekstów Jan Żaryn pokazuje nam, z jakich powodów polscy narodowcy byli tak ostro tępieni przez obydwu okupantów. Przypomina, że bezkompromisowość najeźdźców doprowadziła do śmierci większości przedstawicieli obozu narodowego, gdyż ci nie mieli zamiaru akceptować działań napastniczych i byli równie wrodzy tak wobec hitleryzmu, jak i wobec komunizmu.

Bardzo wartościowe są również artykuły poświęcone Ruchowi Obrony Praw Człowieka i Obywatela czy Komitetowi dla Upamiętnienia Polaków Ratujących Żydów (którego prof. Żaryn jest członkiem).

Człowiek

Ostatnia część tomu, zatytułowana „Człowiek”, ma charakter odmienny niż dwie poprzednie, choć jest z nimi bardzo wyraźnie powiązana tematycznie. Składają się na nią teksty poświęcone wybitnym osobistościom związanym z Kościołem, ruchem narodowym czy opozycją. Osoby, którym autor poświęcił swoje artykuły, wiąże niewątpliwie jeden wspólny czynnik: patriotyzm. Aż cztery artykuły zadedykowano kardynałowi Stefanowi Wyszyńskiemu, czyli z pewnością jednej z najbardziej sławetnych postaci w polskiej historii. Szczególnie interesujący jest tekst dotyczący możliwości otrzymania przez Prymasa Tysiąclecia nagrody Nobla. Do najlepszych w tomie zakwalifikowałbym tekst „Polacy = Kowalscy” oraz artykuł poświęcony Olgierdowi i Irenie Iłłakiewiczom. Pierwszy z nich ukazuje bohaterstwo Polaków ratujących Żydów w czasie II wojny światowej, drugi zaś uświadamia, jak zagmatwane potrafiły być losy ludzi związanych z ruchem narodowym w okresie okupacji.

Autor nie pominął również historii osób tragicznie zmarłych w czasie katastrofy smoleńskiej. W ciekawy sposób przedstawił losy Anny Walentynowicz, Janusza Kurtyki, Tomasza Merty czy wreszcie prezydenta Lecha Kaczyńskiego. Szczególnie wartościowy jest artykuł poświęcony właśnie tej ostatniej postaci. Pokazuje bowiem nacechowany wielką pasją i zaangażowaniem stosunek byłego prezydenta do historii i historyków, którego żaden z innych prezydentów III RP raczej nie podzielał.

Podsumowanie

Tom dzieł zebranych Jana Żaryna można polecić każdemu: zarówno profesjonalnym historykom, jak i tym, którym temat wyda się po prostu interesujący i wart zgłębienia. Sposób prezentacji treści jest klarowny i wyważony. W moim przekonaniu wielu badaczy powinno brać przykład ze sposobu przedstawiania ważnych fragmentów polskiej historii przez prof. Jana Żaryna. Pokazuje on bowiem bez zbędnej egzaltacji dzieje Polaków w XX wieku – dzieje, z których możemy być dumni.

Zobacz też:

• Jan Żaryn -„Taniec na linie nad przepaścią”;
• Jan Żaryn: Upowszechnijmy nowatorskie prace!
• Kościół wobec wybuchu strajków w 1980 roku;
• Inne nasze książki w dziesiątkę.

Redakcja: Agnieszka Kowalska

Korekta: Jakub Bakonyi