Jaka jest symbolika jajka? Motyw strusiego jaja w kulturze i sztuce nowożytnej

Piero della Francesca, Madonna z Dzieciątkiem w otoczeniu świętych. W tle widoczne zawieszone na sznurku strusie jajo (domena publiczna)

Symbolika strusia ma wiele znaczeń pozytywnych, ale równie dużo negatywnych, co ukazywano od wieków w sztuce. Egzotyka strusiego jaja sprawiała, że od dawien dawna wierzono w jego magiczną, specjalną moc. Już w średniowieczu zauważono jego wyjątkowe znaczenie. Jego geometryczny i perfekcyjny kształt, duży rozmiar i jasna kolorystyka budziły powszechny zachwyt. Wpływał na to też fakt, że strusie jaja stanowiły rzadko spotykaną osobliwość w Europie. Symbolicznie wiązało się je często również z narodzinami czy odrodzeniem. Także sposób ich wylegania miał wydźwięk moralny i religijny, ponieważ duże jaja utożsamiano z Chrystusem, a ciepły piasek, w którym są on wylęgane, z Matką Boską. Wierzono również, że jaja strusia wykluwają się dzięki promieniom słońca, co analogicznie porównywano z narodzinami Chrystusa.

Praktyki religijne

Często strusie jaja były specjalnie wieszane w kościołach, przez co wierni mieli częściej odwiedzać dom Boży. We wnętrzach świątyń chrześcijańskich symbolizowały one grzesznika, który odwraca się od wiary i wraca do niego po ujrzeniu Boskiego światła - tak jak struś, który według wierzeń, zostawia swe jaja i powraca do nich, kiedy ujrzy na niebie gwiazdę.

Jaja strusia wzbudzały zachwyt w oczach wiernych. Zwyczaj wieszania jaj w budowlach sakralnych był często praktykowany. W samej Florencji strusie jaja zdobiły m.in. baptysterium św. Jana Chrzciciela, florencką katedrę oraz Santa Maria del Fiore. Najczęściej znajdowały się one ponad ołtarzami poświęconymi Maryi Dziewicy.

Symbolika jajka – zobacz także:

• Za grzechy czy dla chwały? Kościoły Kazimierza Wielkiego
• Piękna i pobożna - kobieta w sztuce polskiego średniowiecza

Obrazem, który ilustruje ten dawny zwyczaj jest malowidło z 1515 roku autorstwa Vittore Carpaccio, przedstawiający wizję przeora Francesco Ottoboni. Podczas modlitwy przeor miał ujrzeć męczenników z Góry Ararat, a każdy z nich miał nieść krzyż. W wizji procesyjny orszak poruszał się do wnętrza kościoła ku ołtarzowi. Malarz przedstawił nieistniejący dziś kościół Sant’Antonio w Wenecji, który został rozebrany w 1810 roku. Szczegółowo oddał wygląd świątyni. Ogromne strusie jajo pojawia się nad największą w kościele lampą. Oprócz tego mniejszych rozmiarów strusie jaja zlokalizowane są w innych miejscach wnętrza. Pięć jaj zwisa na linach, a kilkanaście innych widocznych jest pod przesłoną chórową.

Natomiast na obrazie autorstwa Lorenzo Lotto, strusie jaja przymocowane są do każdej znajdującej się we wnętrzu lampy, a ponadto zostały przedstawione również wraz z innymi wotami nad grobem św. Agaty. Te dwa malowidła odnoszą się do wcześniej wspomnianych praktyk kościelnych, które miały wzbudzać podziw w wiernych i symbolizować nawracającego się grzesznika. Ponadto obraz namalowany przez Lorenzo Lotto może być porównywany do innych czynności związanych z tymi przedmiotami, a mianowicie do sprzedaży jaj strusia jako wotów - znana jest wzmianka mówiąca o praktykowaniu tego rodzaju handlu przed paryską Notre Dame.

Strusie jajo jako symbol Chrystusa i Maryi Dziewicy

Mozaiki na sklepieniu w baptysterium św. Jana Chrzciciela we Florencji (fot. ja.wiki.org , opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Bardzo często strusie jaja na nowożytnych malowidłach pojawiały się w kontekście cudu dziewiczego poczęcia. Najczęściej jest to scena ukazująca Matkę Boską, siedzącą pośrodku na tronie, trzymającą na kolanach Dzieciątko i otoczoną przez grupę świętych lub aniołów. Taki motyw wykorzystało wielu artystów, m.in. Mantegna w obrazie ołtarzowym znajdującym się w San Zeno w Weronie. Siedząca na tronie Madonna trzyma na kolanach Jezusa, a ponad nią wisi samotnie dużych rozmiarów strusie jajo Podobny schemat zastosował inny malarz, Bernardino Butinone. Wnętrza przedstawione na tych obrazach nie do końca są świątyniami, nie ukazują konkretnych kościołów, a raczej bezkontekstowe przestrzenie na kształt najczęściej aediculi bądź portyku o bardzo bogatej architekturze. Sprawia to, że przedstawienia stają się ponadczasowe i aktualne.

Należy również wspomnieć, że strusie jajo występowało w innych sytuacjach. Przykładem może być tutaj zaskakujący obraz Marco Marziale, w którym artysta ulokował jajko nad sceną Obrzezania. Dzieło Farnese ukazuje natomiast strusie jajo ponad św. Hieronimem, autorem tekstu o poczęciu Dziewicy, co wiąże się z wcześniejszą symboliką tego obiektu.

Polecamy e-book Michała Gadzińskiego – „Tudorowie. Od Henryka VIII do Elżbiety”

Praktyczne zastosowanie strusich jaj

Oprócz religijnych i symbolicznych znaczeń strusie jaja były również stosowane ze względów czysto praktycznych. Znane są teksty, które mówią o wieszaniu strusich jaj nie tylko z przytoczonych wcześniej celów. Przymocowanie takiego jajka do lampy w kościele miało odstraszać gryzonie. Jajka stanowiły też niekiedy przeciwwagę dla źródła światła. Oprócz jaja strusia, lub też wraz z nim, przyczepiano do lamp różnorakie zioła, rośliny, które także miały być elementem odstraszającym. Dlatego niekiedy nie wiemy czy na obrazie przedstawiony został symboliczny aspekt strusiego jaja czy też jego praktyczna strona.

Marco Marziale, Obrzezanie (domena publiczna)

Ołtarz z Brery a strusie jajo

Najbardziej poruszającym nowożytnym dziełem, zawierającym symbolikę strusiego jaja, jest dzieło Piera della Francesca, tzw. Ołtarz z Brery, powstały w 1472 roku. Badacze wciąż spierają się czy znajdujący się nad Madonną z Dzieciątkiem wiszący obiekt można identyfikować z jajem strusia, jajem Ledy czy też perłą. Struś w pozytywnym aspekcie pojawiał się w godle Federica Montefeltro, który był fundatorem ołtarza. Jego obecność zaznaczona została przez artystę na malowidle.

Zobacz także:

• Za grzechy czy dla chwały? Kościoły Kazimierza Wielkiego
• Piękna i pobożna - kobieta w sztuce polskiego średniowiecza

Rodzinna historia księcia również może wskazywać na powiązanie owalnego obiektu z jajem strusia, ze względu na symbolikę nadnaturalnych narodzin. Jajko na obrazie Piera, jak twierdzi jeden z badaczy, może być aluzją do narodzin dziedzica hrabiego, które były zjawiskiem dość nadzwyczajnym. Żona Federica nie mogła począć syna, a od początku małżeństwa wydała na świat aż osiem córek. Ołtarz z Brery miałby być pewnym hołdem oddanym Battiście, zmarłej żonie księcia Montefeltro.

Ołtarz z Brery przedstawia Madonnę z Dzieciątkiem w otoczeniu świętych oraz klęczącym przed tą grupą fundatorem. Ponad Maryją znajduje się wiszące strusie jajo na tle muszli. Artysta szczegółowo oddał detale architektoniczne na płótnie oraz osoby znajdujące się w tej scenie. Strusie jajo miałoby być w obrazie Piera symbolem nadnaturalnych narodzin oraz wiązać się z historią Federica Montefeltro.

Andrei Mantegni, Poliptyk San Zeno (fot. Jose Luiz (Jbribeiro1), opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International)

Zakończenie

Przykłady ukazane w tekście pokazują różnorodne znaczenie strusich jaj w kulturze, w znaczeniu symbolicznym oraz praktycznym. Mogły one służyć jako rodzaj dekoracyjnej lampy, dekoracji pojawiającej się w świątyniach. Zwyczaj ten praktykowany jest nadal we wschodnich kościołach chrześcijańskich. Strusie jaja miały również przyciągać wiernych do świątyń, przypominając im o boskim miłosierdziu. Obiekty te kryły w sobie czysto estetyczne funkcje, jak podziw dla jego rozmiaru, koloru czy kształtu. Atrakcyjności dodawała im również ich stosunkowa rzadkość. Czasem odnosiły się również do miłosierdzia Chrystusa, częściej natomiast do Dziewicy Maryi, rzadziej natomiast symbolizowały Zmartwychwstanie. Najczęściej jednak strusie jaja w symbolicznym znaczeniu przekazywały ideę cudu dziewiczego poczęcia i narodzin Chrystusa, co uwidoczniło się w sztuce nowożytnej.

Bibliografia:

• Gilbert Creighton, “The Egg Reopened” Again, “The Art Bulletin” 56, 1974, s. 252-258.
• Gołgowski Tadeusz, De lucernis et de ovis struthiocamelinis - symbolika jaj strusich w Kościołach wczesnochrześcijańskich, w: Hereditatem cognoscere: studia i szkice dedykowane Profesor Marii Miśkiewicz, red. Zbigniew Kobyliński, Warszawa 2004, s. 21-26.
• Kopaliński Władysław, Słownik symboli, Warszawa 1991.
• Meiss Millard, „Ovum Struthionis”: Symbol and Allusion in Pierro della Francesca’s Montefeltro Altarpiece, w: idem, The Painter’s Choice: Problems in the Interpretation of Renaissance Art, New York 1976, s.105-129.

Redakcja: Antoni Olbrychski

Polecamy e-book Michała Beczka – „Wikingowie na Rusi”

Książka dostępna również jako audiobook!