Jak powstał i funkcjonował Układ Warszawski?

Powstanie Układu Warszawskiego

Oficjalnym powodem podpisania Układu o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej (bo tak brzmiała oficjalna nazwa sojuszu) była remilitaryzacja Republiki Federalnej Niemiec i włączenie jej w struktury Paktu Północnoatlantyckiego w 1955 r. Powstanie Układu Warszawskiego było jednak elementem większej całości, mianowicie zmiany w formach podporządkowania przez ZSRR państw demokracji ludowej, wprowadzonej przez Nikitę Chruszczowa jako I sekretarza KPZR. Układ podpisano 14 maja 1955 r. w Warszawie, kilka dni po 10. rocznicy zakończenia drugiej wojny światowej.

Konferencja państw sygnatariuszy Układu Warszawskiego w maju 1955 r. W lewym dolnym rogu delegacja polska: Bolesław Bierut, Józef Cyrankiewicz, Konstanty Rokossowski (źródło: Bundesarchiv, Bild 183-30483-002, opublikowano na licencji CC ASA 3.0).

Członkami sojuszu przez cały okres jego funkcjonowania były ZSRR, Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumunia oraz Węgry. Wśród członków-założycieli znalazła się też Albania, która zawiesiła swoje członkostwo w 1960 r., a opuściła sojusz 12 września 1968 r. Stanowiło to element secesji państwa Envera Hodży z bloku socjalistycznego, związku z ChRL i przejścia na dogmatyczne pozycje w polityce zagranicznej i wewnętrznej. Niemiecka Republika Demokratyczna dołączyła do struktur wojskowych w 1956 r., wystąpiła zaś z nich we wrześniu 1990 r.

Radziecki znaczek pocztowy wydany z okazji 20-lecia Układu Warszawskiego.

Układ Warszawski: narzędzie radzieckiej kontroli

W strukturach Układu znajdowało się kilka organów kierowniczych i konsultacyjnych. Najwyższym z nich był Doradczy Komitet Polityczny, w którego skład wchodzili premierzy państw członkowskich, ministrowie spraw zagranicznych i obrony narodowej oraz przywódcy partii komunistycznym. Ciałem stricte wojskowym był Komitet Ministrów Obrony, obok którego funkcjonował Komitet Techniczny, odpowiedzialny za standaryzację uzbrojenia i wyposażenia Zjednoczonych Sił Zbrojnych (ZSZ).

Dowództwo nad ZSZ sprawował zawsze generał radziecki, który był jednocześnie zastępcą ministra obrony ZSRR. Kolejnymi Dowódcami Zjednoczonych Sił Zbrojnych byli: marsz. Iwan Koniew (1955-1960), marsz. Andriej Greczko (1960-1967), marsz. Iwan Jakubowski (1967-1976), marsz. Wiktor Kulikow (1976-1989) oraz gen. armii Piotr Łuszew (1989-1991). Sztab ZSZ znajdował się w Moskwie i był ściśle zintegrowany ze Sztabem Generalnym Armii Radzieckiej. Oficjalnie, funkcję zastępców Dowódcy ZSZ pełnili ministrowie (później wiceministrowie) obrony narodowej poszczególnych państw członkowskich. W wypadku Polski byli to kolejno: marsz. Konstanty Rokossowski, marsz. Marian Spychalski, gen. broni Wojciech Jaruzelski, gen. dyw. Tadeusz Tuczapski, gen. broni Eugeniusz Molczyk, gen. broni Antoni Jasiński. Analogicznie rozwiązano kwestię Szefa Sztabu ZSZ i jego zastępców.

Iwan Koniew (1897-1973) - Marszałek ZSSR, pierwszy Dowódca Zjednoczonych Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego.

Dowodzenie Zjednoczonymi Siłami Zbrojnymi było ściśle zintegrowane, zarówno jeżeli chodzi o plany wojskowe i rozwój uzbrojenia, jak i wspólne ćwiczenia wojskowe. Utworzono też m.in. wspólny system obrony powietrznej terytorium państw Układu. W myśl planów operacyjnych sojuszu, Wojsko Polskie miało wystawić trzy armie ogólnowojskowe, tworzone na bazie istniejących na stopie pokojowej okręgów wojskowych: Warszawskiego, Pomorskiego i Śląskiego, oraz armię lotniczą. Miały one tworzyć tzw. Front Polski (Nadmorski), który miał osłaniać prawe skrzydło głównego zgrupowania uderzeniowego Armii Radzieckiej. Oddziały polskie w wypadku ofensywy na zachód miały zdobywać Danię, północne Niemcy i Holandię.

Oddziały policyjne

Układ Warszawski tylko raz, i to w niepełnym zakresie, wykorzystany został do przeprowadzenia operacji wojskowej. W sierpniu 1968 r. wojska państwa-członków Układu (ZSRR, Bułgarii, NRD, Polski i Węgier) w ramach operacji „Dunaj” przeprowadziły interwencję mającą na celu zdławienie wolnościowych ambicji społeczeństwa czechosłowackiego (tzw. Praskiej Wiosny).

Operacja „Dunaj”. Kolumna polska i radziecka podczas przemarszu w rejonie Szumperka (źródło: Pajórek Leszek, Polska a „Praska Wiosna” , Warszawa 1998)

Mimo, że Układ był strukturą w małym stopniu wykorzystaną w praktyce, pełnił funkcję straszaka używanego przeciwko ruchom opozycyjnym w krajach bloku wschodniego. Jedną z głównych form demonstracji siły i przygotowania ewentualnych działań były wspólne ćwiczenia wojskowe. Poprzedziły one m.in. Operację „Dunaj” i przeprowadzone zostały pod kryptonimem „Szumawa” na terytorium Czechosłowacji. W pierwszej połowie 1981 r., w czasie „karnawału Solidarności”, na terenie Polski odbyły się manewry „Sojuz 81”, odbierane jako wstęp do ewentualnej interwencji radzieckiej.

Zmiany polityczne w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1989-1990 przyniosły kres strukturze, która służyła m.in. podtrzymywaniu wpływów radzieckich w regionie. Celem dotychczasowych członków było teraz zerwanie związków z Moskwą i pozbycie się stacjonujących na własnym terytorium oddziałów radzieckich. 25 lutego 1991 r. w Budapeszcie podpisano umowę o zaprzestaniu współpracy wojskowej, a 1 lipca tego samego roku w Pradze rozwiązano struktury polityczne Układu.

Zobacz też:

• Mi-2. Polski hoplita
• Mróz, który przegnał Praską Wiosnę. O interwencji z roku 1968... (cz. 1, cz. 2)
• Początki przemysłu czołgowego w Polsce Ludowej (cz. 1, cz. 2)

Polecamy e-book Tomasza Leszkowicza – „Oblicza propagandy PRL”:

Książka dostępna również jako audiobook!

Korekta: Agnieszka Kowalska