Jacek Pietrzak – „Polscy uchodźcy na Bliskim Wschodzie w latach drugiej wojny światowej” – recenzja i ocena

Losy Polaków w czasie II wojny światowej są interesującym obszarem tematycznym dla badaczy, którzy zajmują się polityką Polski w okresie międzywojennym. Pisanie tego typu prac jest o tyle problematyczne, iż baza źródłowa jest bardzo rozproszona nie tylko w Polsce, ale i za granicą. Ponadto kolejnym utrudnieniem jest nie zawsze satysfakcjonująca dokumentacja, która zachowała się w archiwach. Żmudnego zadania, które – jak podkreśla sam autor – trwało kilka lat, podjął się Jacek Pietrzak w swojej najnowszej książce: „Polscy uchodźcy na Bliskim Wschodzie w latach drugiej wojny światowej. Ośrodki, instytucje, organizacje”.

Jacek Pietrzak jest doktorem nauk humanistycznych w zakresie nauk historycznych. Pracuje na stanowisku adiunkta w Katerze Historii Polski Najnowszej Instytutu Historii na Wydziale Filozoficzno-Historycznym Uniwersytetu Łódzkiego. W 1999 roku obronił dysertację, która pojawiła się w formie publikacji książkowej „Radykalny piłsudczyk. Biografia Wojciecha Stpiczyńskiego” (Warszawa 2001). Monografia „Polscy uchodźcy na Bliskim Wschodzie” jest drugą w pełni samodzielną pozycją książkową w życiorysie naukowym dr. Jacka Pietrzaka. Jego zainteresowania skupiają się wokół emigracji polskiej w latach II wojny światowej, życia politycznego w Polsce międzywojennej – zwłaszcza historii obozu piłsudczykowskiego – oraz biografistyki dziejów najnowszych.

Celem książki jest przedstawienie życia polskich uchodźców na Bliskim Wschodzie: jego genezy, struktur organizacyjnych oraz form aktywności cywilnego uchodźstwa wojennego w dziewięciu państwach: Palestynie, Iranie, Iraku, Libanie i Syrii, Egipcie, Turcji, na Cyprze i w Afganistanie. Analizie poddano system opieki i kontroli nad wysyłaniem Polaków na Bliski Wschód, w tym nad procesem tworzenia placówek rządu RP. Badania wzbogacono również o przedstawienie całościowego obrazu życia politycznego i społecznego w krajach uchodźczych. Całość została uzupełniona mnóstwem nazwisk osób, które odgrywały bardziej lub mniej znaczącą rolę w aparacie rządowym bądź w organizacjach dla Polaków na Bliskim Wschodzie. Jacek Pietrzak starał się nie tylko przybliżyć sylwetki tych osób, ale również zestawić najczęściej bardzo różnorodne opinie, które pojawiały się w korespondencji prywatnej bądź oficjalnej. Autor w sposób rzetelny odpowiedział na postawione przez siebie pytanie o rolę polskich instytucji i organizacji w życiu uchodźstwa cywilnego oraz dokonał udanej próby oceny ich funkcjonowania i osiągnięć.

Praca składa się z czterech rozdziałów uszeregowanych według kryterium problemowego. Prócz typowo deskryptywnej części autor próbował ustalić również rozmiary migracji oraz liczebność polskich uchodźców. Wydaje się, że postawił on sobie bardzo ambitne zadanie, ogromna ilość danych źródłowych spowodowała jednak, że często informacje wzajemnie się wykluczały bądź poddawały w wątpliwość pozostałe dane.

Monografia autorstwa Jacka Pietrzaka przypomina swoją budową bardzo podobną tematycznie książkę z 2009 roku „Losy Polski i Polaków w okresie II wojny światowej” pod redakcją Edwarda Pawłowskiego i Zbigniewa Wawera, która przedstawia zmagania polskiego żołnierza na różnych frontach. Pomimo bardzo bogatej bibliografii w „Polskich uchodźcach na Bliskim Wschodzie” niestety brakuje tej pozycji. Wydaje się, że autor nie miał świadomości istnienia tej publikacji, co jest moim zdaniem wielkim niedopatrzeniem.

Oparcie narracji na obszernej bazie źródłowej oraz wprowadzenie do obiegu naukowego nowych ustaleń sprawiło, że monografia jest niezwykle wartościowa i na pewno zapisze się na kartach nauki w Polsce. Pomimo bowiem że sam temat uchodźców jest obecny w badaniach polskich historyków, Jacek Pietrzak zajął się zagadnieniem do tej pory w badaniach niemal nieobecnym – działalnością wśród uchodźctwa komunistów, co jest ujęciem dosć nowatorskim. Nie udałoby się mu tego dokonać bez kwerend źródłowych w licznych placówkach archiwalnych w Polsce i za granicą: od Warszawy aż po Londyn i Kalifornię. W ten sposób autor dokonał pełnego przeglądu polskiego uchodźctwa.

Działania władz polskich wobec obywateli, którzy na skutek wojny znaleźli się na wyszczególnionym przez autora obszarze, a także obraz uchodźczej próby działalności politycznej, społecznej, religijnej, oświatowej i kulturalnej badacz ocenia pozytywnie. Stawia on również śmiałą tezę, że na Bliskim Wschodzie powstała niezwykła, tętniąca wewnętrznym życiem „rzeczpospolita uchodźców”. Po lekturze można jednoznacznie zgodzić się z tą tezą.

Lektura monografii jest nie tylko przyjemnością, ale też interesującym punktem wyjścia do dalszych badań. Język, którym posłużył się autor, jest klarowny i zrozumiały również dla laików. Z powodu sporej ilości stron i informacji zawartych w książce prawdopodobnie nie stanie się ona bestsellerem, ale na pewno przyniesie autorowi chlubę i uznanie w świecie nauki.

Redakcja i korekta: Agnieszka Kowalska