Izabela Meyza, Witold Szabłowski – „Nasz mały PRL” – recenzja i ocena
Od wielu lat obraz PRL kreowany w oficjalnym dyskursie publicznym można dopasować do którejś z dwóch klisz: „ipeenowskiej”, agenturalnej, represyjnej i jasno określającej podziały na złych i dobrych, bądź też „absurdalnej”, nierzeczywistej, siermiężnej i żywcem wziętej z komedii Stanisława Barei. Obydwie wizje funkcjonują niezależnie od prac historyków (zarówno z Instytutu Pamięci Narodowej, jak i innych instytucji badawczych), którzy z coraz większymi sukcesami pokazują, jak bardzo Polska Rzeczpospolita Ludowa była systemem wielowymiarowym, zmiennym i niejednoznacznym.
Witold Szabłowski, dziennikarz „Gazety Wyborczej”, wspólnie ze swoją żoną, antropolog Izabelą Meyzą, postanowili spróbować poznać tę epokę w dziejach Polski w sposób do tej pory niepraktykowany – poprzez reportaż wcieleniowy. 22 lipca 2011 r. przenieśli się wstecz o 30 lat: zamieszkali w M3 na Ursynowie pamiętającym rządy gen. Jaruzelskiego, odłączyli się od komórek i Facebooka, zaczęli odżywiać się i ubierać według peerelowskich wzorców i nie robić wielu innych rzeczy, znanych z naszego kapitalistycznego świata. I tak przez pół roku. Książka „Nasz mały PRL” jest reporterską opowieścią o tym eksperymencie.
Przez 300 stron obserwujemy najpierw dorastanie dwójki bohaterów do podróży w czasie, ich przygotowania, wreszcie – sam pobyt w Ludowej Ojczyźnie roku 1981 i 1982. Mamy okazję przyjrzeć się ich zmaganiom z pracami domowymi bez nowoczesnej chemii, za to z „Ludwikiem” i „Białym Jeleniem”, trudom zdobycia zaopatrzenia, opiece nad ich przebraną w tetrową pieluchę malutką córką Marianną, walce z wadliwym Fiatem 126p i przerwami w dostawach prądu. Możemy obserwować wysiłek współautorki, na głowie której znalazł się cały dom, oraz rozterki Witolda Szabłowskiego, usilnie starającego wcielić się w rolę „peerelowskiego macho”. Wszystko to opisane w formie reportażu, sugestywnie przedstawiającego spotykane osoby i doświadczane sytuacje, dodatkowo zaś okraszonego czarno-białymi fotografiami.
Ciekawym aspektem przedstawionym w książce jest zwrócenie przez autorów uwagi na antropologię codziennego życia w PRL: Jak radzić sobie bez podpaski? Jak wyglądała higiena osobista w latach 80.? W jaki sposób nakarmić rodzinę w stanie permanentnego niedoboru na rynku? Pytania te coraz częściej stawiają też badacze Polski Ludowej, w szerokiej dyskusji o tej epoce rzadko są one jednak brane pod uwagę, gdyż przytłaczają ją „sprawy wielkie”: „Solidarność”, agentura, stosunki Biuro Polityczne – Episkopat, zależność od ZSRR. Jak już jednak wspomniano, PRL to system, w którym różne rzeczy są od siebie zależne, a poznanie codziennego losu „przeciętnego Polaka” dużo lepiej pozwala zrozumieć postawy całego społeczeństwa i działania władz.
O ile w reportażu Meyzy i Szabłowskiego można znaleźć ciekawe obserwacje antropologiczne, nie widać w nim jednak prawie socjologii. Powód jest prosty: tamto społeczeństwo, czy szerzej – system – już nie istnieją. Nie ma ludzi z awansu społecznego i ich dzieci urodzonych w powojennym boomie demograficznym. Nie ma wielkomiejskiej klasy robotniczej, a „prywaciarz” to zwykły przedsiębiorca. Nie istnieje czarny rynek, system kartkowy i PZPR, która liczy ponad dwa miliony członków, wśród których nie wszyscy są ideowcami, ale nie każdy jest też sprzedawczykiem. Nie da się odtworzyć tamtego sposobu myślenia, aspiracji, punktów odniesień, więzi społecznych, przestrzeni miejskiej prostym przebraniem się w niemodne już sukienki, pytaniem „Co rzucili?” czy „A co to jest Internet?”. Można zainscenizować sobie kolejkę, stojąc samotnie w Universamie Grochów, bądź próbując nawiązywać dyskusję wśród teraźniejszych, milczących kolejkowiczów. Nie będzie to jednak kolejka, w której codziennie ustawiano się 30 lat temu. Ideą reportażu wcieleniowego jest nie tylko przemiana własna, ale też zanurzenie się w nieznany świat ludzi i powiązań (tak robią przytoczeni przez autorów we wstępie „klasycy gatunku”). Tutaj nie jest to możliwe – tego świata już po prostu nie ma, istnieją co najwyżej jego szczątki.
Niestety, tego rodzaju błędów w całym podejściu do tematu jest wiele. Pierwszym z nich jest samo wyobrażenie o przeszłości, które pcha autorów do podjęcia się eksperymentu. Według nich PRL to okres zacofania, ale prawdziwszy, w którym ludzie byli lepsi, żyli ze sobą, dzieci bawiły się wspólnie na podwórku i cieszyły się z takich rzeczy jak oranżada w proszku. Przyznam, że opisy szczęśliwego dzieciństwa z lat 80. mógłbym pewnie w sporej części przełożyć też na własne wspomnienia, chociaż urodziłem się w 1988 r., PRL-u świadomie nie doświadczyłem, pamiętam za to klimat lat 90. i umacniania się kapitalizmu w Polsce. Cóż, tak to już jest, że wszyscy pozytywnie wspominamy swoją młodość.
„Nasz mały PRL” jest bez wątpienia tekstem zaangażowanym społecznie, ukazującym człowieka kapitalizmu, który w galopie nowoczesności coś stracił, zapomniał co to więzi społeczne, pozwolił zawładnąć sobą technologii i dobrobytowi. Na pewno nie można odmówić Meyzie i Szabłowskiemu kilku celnych uwag na temat naszej rzeczywistości przełomu pierwszej i drugiej dekady XXI wieku. I chociaż taki punkt widzenia jest mi bliski, nieco drażni mnie ogólna wymowa tego tekstu. Sprowadzić ją można do formuły: dobrze sytuowani przedstawiciele wolnych zawodów zanurzają się w „szarą rzeczywistość”, by przybliżyć ją tym, którzy wciąż gonią za Zachodem. Niestety, ich sposób opisywania tejże rzeczywistości jest dość naiwny i nietrafiony. Przykładem może być tu stwierdzenie, które pada w pierwszych partiach książki:
Chcę, żeby Marianna była wrażliwa na tych, którzy nie nadążają za kapitalistycznymi zmianami. Na dzieciaki z Brzeskiej, ulicy warszawskich wykluczonych, które codziennie mijamy po drodze do pracy i których rodzice nie mają innego wyjścia, niż żyć w głębokim PRL-u (s. 27).
Czasem odnieść można wrażenie, że dla autorów istnieją dwa światy – nowoczesna Polska 2011 r. oraz coś, co nie załapało się na kapitalizm, a swoją prawdziwością nadal bliskie jest Polsce Ludowej. Niestety, sprawa nie jest taka prosta. Ten drugi świat to raczej relikt transformacji lat 90., która przerwała szary, ale stabilny świat rządzony przez PZPR, i zastąpiła go może i kolorową, ale o wiele bardziej nieznaną gospodarką rynkową. Wśród ludzi, których można nazwać wykluczonymi, nie ma już PRL-u. Są wspomnienia o nim, zniekształcane przez dzisiejsze trudne doświadczenia. Płytkość analizy unaocznia inny fragment z rozdziału poświęconego urlopowi na Mazurach:
Czy uda nam się dostrzec Polskę, której nie znamy, prężącą się i pławiącą w czymś, co nas zaskoczy? Czy w Polsce coś bulgoce, zaczyna się ferment, jak choćby w Hiszpanii albo Nowym Jorku, gdzie ruch oburzonych walczy o sprawiedliwy kapitalizm? Czy też zobaczymy tylko tę dobrze nam znaną Polskę mniej lub bardziej udolnie budującą za unijne pieniądze drogi i ośrodki zdrowia, tonącą w kostce Bauma, którą musimy teraz mieć wszędzie, żeby wreszcie, po latach zdrad, gwałtów, zaborów i upokorzeń, i u nas było jak na Zachodzie? (s. 180)
Niestety, trudno nie odnieść wrażenia, że opisywany eksperyment stał się raczej odegraniem napisanej przez siebie roli w teatrzyku. Coś, co byłoby naturalne w autentycznym społeczeństwie realnego socjalizmu, w Polsce 2011 r. jest tylko kreacją i zabawą. Wcielenie się w człowieka PRL jest fajne, zwłaszcza, gdy może być to wygodne – bardzo dobrze widać to w wątku konfliktu małżeńskiego „kury domowej” z „ojcem rodziny”, stanowiącym ważną oś narracyjną książki. Na pewno jest zaś sztuczne, staje się surogatem prawdziwych zachowań, próbą wyobrażenia sobie, że jest się gdzie indziej. Niestety, pokazuje to nam niewiele.
Oprócz wątpliwości co do samego sposobu ujęcia tematu można mieć też zarzuty co do jego realizacji. Sięgając po książkę i czytając opinie o niej, liczyłem na dobrą reporterską robotę, tj. uchwycenie ciekawych relacji osób trzecich, które chciałyby opowiedzieć o swoim PRL. Przyznam, że po początkowych próbkach (np. wypowiedź człowieka, który po 1989 r. remontował w blokach z wielkiej płyty łazienki, czy ekspedientki w mięsnym, która stwierdza, że problemem dzisiejszym jest to, „że wszystko rzucili naraz”), byłem do tego aspektu książki nastawiony pozytywnie. Niestety, z czasem coraz więcej opisów było nakierowanych na odczucia własne autorów, zaś cytowane wypowiedzi napotkanych osób zaczęły być coraz bardziej przewidywalne i nieciekawe.
„Nasz mały PRL” Izabeli Meyzy i Witolda Szabłowskiego to w miarę przyzwoity reportaż o dzisiejszej kondycji ludzkiej i zagrożeniach kapitalizmu. Niestety, niewiele dowiadujemy się z niego o Polsce Ludowej, a jeśli już, to raczej o współczesnych wyobrażeniach na jej temat, tudzież śladach PRL we wspomnieniach ze szczęśliwego dzieciństwa. Tamtego systemu dało się doświadczyć, żyjąc w prawdziwym 1981 i 1982 roku. Dziś może to być tylko udawanie i tworzenie pewnej kreacji. Odwołując się do kategorii przytoczonych na początku recenzji, bliższej raczej obrazkom z filmów Barei.
Redakcja i korekta: Agnieszka Kowalska
