Ion Antonescu. Ramię w ramię z Hitlerem
Ion Antonescu (domena publiczna) Nie sposób analizować XX-wiecznej historii Rumunii bez uwzględnienia roli Iona Antonescu. Charyzmatyczny przywódca i faszystowski dyktator z konsekwencją bronił swoich wyborów politycznych, upatrując sojusznika w hitlerowskich Niemczech i trwając przy nich do samego końca.
Pierwsze kroki
Ion Antonescu urodził się 2 czerwca 1882 roku w Pitesti. Jego rodzice byli bardzo patriotycznie usposobieni – w tym duchu wychowywali też swojego syna. Z radością przyjęli wiadomość o Zjednoczeniu Mołdawii i Wołoszczyzny w 1859 roku – dało to bowiem początek Państwu Rumuńskiemu.
Głównie za sprawą ojca młody Ion został posłany do wojskowej szkoły w Craiova. Od 1904 roku służył w armii rumuńskiej. Brał udział w drugiej wojnie bałkańskiej w 1913 roku, a później także w I wojnie światowej, w trakcie której – już w stopniu majora – należał do Sztabu Generalnego. Jako podpułkownik dowodził oddziałami rumuńskimi szturmującymi stolicę Węgier w 1919 roku, gdy władzę przejęła tam probolszewicka ekipa Beli Kuna. W 1928 roku Antonescu awansował na generała.
Wykazywał się wielką charyzmą i sceptycznie odnosił do kręgów inteligenckich. Jego chłopsko-mieszczańskie pochodzenie kazało mu także z rezerwą podchodzić do tzw. salonów, których przedstawiciele – w jego opinii – żyli w kompletnym oderwaniu od reszty społeczeństwa. Mimo to Ion miał się wkrótce stać wiodącą postacią rumuńskiej sceny politycznej.
Ion Antonescu: od generała do dyktatora
Utrata przez Rumunię w 1940 roku Besarabii, Bukowiny, południowej Dobrudży oraz 1/3 części Siedmiogrodu w skutek realizacji rewizjonistycznych postulatów ZSRR, Bułgarii i Węgier wywołały w kraju burzę. Partia Chłopska na czele z Iuliu Maniu domagała się abdykacji króla Karola II Hohenzollerna, który oddał bez walki cztery prowincje i w konsekwencji utracił też zaufanie społeczne.
Maniu, podobnie jak inni opozycjoniści, również wewnątrz armii, rekomendowali na nowego premiera generała Iona Antonescu. Cieszył się on już wówczas ogromna popularnością i wierzono, że zdoła położyć kres chaosowi – w Rumunii regularnie dochodziło bowiem do akcji protestacyjnych i terrorystycznych organizowanych przez Żelazną Gwardię. Jej przywódca, Horia Sima, szykował się do przejęcia władzy siłą, ale ostatecznie zdołał porozumieć z Antonescu.
Ion Antonescu i Horia Sima (domena publiczna) Karol II, ze względu na różnice poglądów, nie chciał podjąć z nimi współpracy. W ciągu zaledwie dwóch dni od wręczenia Ionowi nominacji na premiera, 6 września 1940 roku, abdykował. Dzień później opuścił Bukareszt, a władzę królewską przekazał swojemu synowi – Michałowi.
23 listopada 1940 roku Rumunia podpisała akces do państw Osi. Od tego momentu Rzesza miała gwarantować bezpieczeństwo jej granic. Ion Antonescu sprzyjał gospodarczym planom Hitlera, godząc się na eksploatacje rumuńskich złóż surowców. Wierzył, że Niemcy pomogą mu odzyskać utracony Siedmiogród i Besarabię. Z tego powodu 4 grudnia 1940 roku odnowił z nimi porozumienie gospodarcze na kolejne 10 lat.
Antonescu wprowadził do swojego rządu członków Żelaznej Gwardii, a Horię Simę mianował wicepremierem, oczekując w zamian jego lojalności. Ten zabieg nie przyniósł jednak oczekiwanych rezultatów. Gdy Sima zdecydował się przejąć władzę siłą, wzniecając w dniach 21-23 stycznia 1941 rewolucję, Antonescu zakończył współpracę z Żelazną Gwardią i powołał nowy gabinet. Tym samym rozpoczął rządy dyktatorskie. Do kraju zaczęły napływać jednostki Wehrmachtu, których zadaniem nie było szkolenie rumuńskich wojskowych, jak oficjalnie zapewniały władze, lecz kontrola znajdujących się tam pól naftowych.
Kwestia żydowska
Dyktatura generała przyniosła brutalną rozprawę z Żydami. Jeszcze w sierpniu 1940 roku władze Rumunii wydały zakaz zawierania małżeństw mieszanych oraz podzieliły Żydów na trzy kategorie. Kategoria trzecia, do której należała większość tej społeczności, nie mogła pełnić funkcji publicznych ani przynależeć do stowarzyszeń.
W listopadzie Ruch Legionowy, cieszący się poparciem Antonescu, rozpoczął masowe mordy. Ich ofiarą padł m.in. znany historyk Nicolae Iorga. Gwardia nasilała ataki wyłącznie po to, by odsunąć Antonescu od rządów. Tymczasem działania te przyniosły efekt zgoła przeciwny, a nastroje antysemickie narastały. W dniach 20-23 styczna 1941 roku w pogromie zamordowano rabina Gutmana. Wcześniej na jego oczach zabito jego synów: Iosefa i Iancu. Spalono także dzielnice żydowską i zniszczono 25 synagog.
Do jednej z największych masakr doszło w czerwcu w Jassach. Ci którzy przeżyli, zostali przetransportowani wagonami do Podul Iloaiei. Szacuje się, że mogło tam zginąć około 12 tys. ludzi. W lipcu tego roku podobnych zbrodni dokonano też w Bukareszcie, Besarabii i na Bukowinie. Równolegle zapełniały się obozy koncentracyjne i getta w Transnistrii. Do początku 1942 roku miało zginąć – wedle planów rządowych – 185 tys. Żydów.
Rumuńscy żołnierze uczestniczą w deportacjach Żydów (fot. ze zbiorów Bundesarchiv, B 145 Bild-F016206-0003, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Germany) Przedstawiciele rumuńskiej mniejszości żydowskiej szukali wsparcia w Watykanie oraz w państwach neutralnych, przede wszystkim Szwajcarii oraz Szwecji. Słali także raporty do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. Nie przyniosło to jednak większych rezultatów. Z dostępnych danych wynika, że z zamieszkałych przed wojną w Rumunii Żydów (bez północnego Siedmiogrodu), których liczbę szacuje się na 608 tys., wojnę przeżyło około 265 tys. Resztę wymordowano.
Polecamy e-booka „Z Miodowej na Bracką”:
Koniec neutralności, kres dyktatury
Gdy 22 czerwca 1941 roku, w dniu ataku Rzeszy na ZSRR, Rumunia oficjalnie przystąpiła do II wojny światowej, nic nie zapowiadało jeszcze nadchodzącej klęski. Od porażki w bitwie pod Stalingradem w lutym 1943 roku stawała się ona jednak coraz bardziej realna.
Niezadowolenie społeczne i bunty w wojsku zachwiały pozycją Iona Antonescu. Rosło zagrożenie i presja ze strony aliantów zachodnich oraz Związku Radzieckiego. Dobrym tego wyrazem wydaje się godzinne bombardowanie Bukaresztu, w którym zginęło 900 osób.W dniach 9-18 października 1944 roku Churchill przebywał z wizytą w Moskwie i procentowo ustalał ze Stalinem podział wpływów sprzymierzonych na Bałkanach. Odnośnie Rumunii wyszło im 90:10 na korzyść ZSRR. W 1943 roku komuniści proklamowali utworzenie Patriotycznego Frontu Antyfaszystowskiego. Na przełomie kwietnia i maja 1944 roku wszystkie partie rumuńskie tj: Partia Narodowo-Chłopska, Partia Narodowo-Liberalna, Partia Socjaldemokratyczna oraz Partia Komunistyczna utworzyły Blok Narodowo-Demokratyczny (BND).
W zaistniałej sytuacji król Michał, 23 sierpnia 1944 roku, wezwał do siebie Antonescu. Kiedy ten nie zgodził się przejść na stronę aliantów, monarcha nakazał go aresztować, po czym zerwał sojusz z Hitlerem i dwa dni później wypowiedział wojnę Niemcom. Tak zakończyła się dyktatura generała.
30 sierpnia do Bukaresztu weszła Armia Czerwona. We wrześniu Rumunia ogłosiła zawieszenie broni z ZSRR. Besarabia i Bukowina zostały w granicach komunistycznego mocarstwa, zaś drugi arbitraż wiedeński z 1940 roku miał zostać anulowany.
1 czerwca 1946 roku, po trwającym blisko miesiąc procesie, generał Antonescu został rozstrzelany. Przed śmiercią miał stwierdzić, że „jest pewien, że jego śmierć otworzy szerzej oczy narodu rumuńskiego na sytuację w kraju, taką, jakiej chciał zapobiec, walcząc z bolszewikami”.
Ocena
O ile zdolności wojskowe generała – doświadczenie na polu walki, niezłomność – są nie do podważenia, o tyle jego działalność polityczna po dzień dzisiejszy budzi szereg zrozumiałych kontrowersji. Rządy Antonescu są najczęściej kojarzone wyłącznie z masakrą Żydów. Jest to piętno, którego nie da się zmazać.
Co prawda rumuńska historiografia po 1989 roku nie przedstawia już dyktatora wyłącznie w czarnych barwach, dostrzegając w jego działalności pobudki patriotyczne. Według tej interpretacji działania Antonescu miały obronić kraj przed recepcją sowieckiego modelu ustrojowego. Nie jest to jednak teza wolna od antysowieckiej narracji, którą uosabiał Nicolae Ceausescu. Conducator podjął szereg działań mających na celu rehabilitację generała.
Trzeba podkreślić, że zbudowany w latach 40. system był opresyjny względem obywateli oraz innych nacji, czego szczególnie doświadczyli w owym okresie Żydzi.
Sima (drugi od lewej), Antonescu i król Michał I (domena publiczna) Niewątpliwie Antonescu okazał się osobą konsekwentną w swoich wyborach politycznych. Nawet groźba śmierci nie zachwiała jego przekonaniami. Czas, w jakim przyszło mu funkcjonować, był trudny, tak z uwagi na sytuację wewnątrz kraju, jak i na toczącą się wojnę, a decyzje przez niego podejmowane miały kluczowy wpływ na losy Rumunii. Chociażby z tego powodu jest to postać godna uwagi.
Bibliografia
- Czubiński Antoni, Historia Powszechna XX wieku, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2011.
- Dach Krzysztof, Dubicki Tadeusz, Marszałek Ion Antonescu. Biografia żołnierza i polityka, Ibidem, Łódź 2003.
- Willaume Małgorzata, Rumunia, TRIO, Warszawa 2004.
Redakcja: Michał Woś
