„Instrukcje, wytyczne, okólniki dyrektor Departamentu V MBP dotyczące działań przeciwko Kościołowi katolickiemu w latach 1945−1953” – recenzja i ocena

Na uwagę zasługuje również kolejna seria wydawana przez krakowskich historyków zatytułowana „Normatywy aparatu represji”. Grupuje ona publikacje zawierające materiały normujące funkcjonowanie organów bezpieczeństwa. W jej ramach ukazała się książka „Instrukcje, wytyczne, okólniki dyrektor Departamentu V MBP dotyczące działań przeciwko Kościołowi katolickiemu w latach 1945−1953”.

Recenzowana pozycja to zbiór normatywów wydawanych na poziomie centrali przez Wydział V Departamentu V Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego oraz na poziomie Wojewódzkich Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego. Dokumenty te zostały stworzone przez kierownictwo oraz samą dyrektor Departamentu V MBP, Julię Brystygier – osławioną Krwawą Lunę. Za jej rządów prowadzono najbardziej represyjną politykę antykościelną. Dyrektor Departamentu V podzielała opinię swego przełożonego, szefa MBP Stanisława Radkiewicza, wygłoszoną podczas odprawy krajowej funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa. Uznawał on Kościół za:

[…] najbardziej zorganizowaną reakcyjną siłę występującą przeciwko obozowi demokracji. To jest najpotężniejsza siła w Polsce, z którą my jeszcze żeśmy się nie zmierzyli […] Trzeba bić takiego wroga jak kler. Mamy bowiem do czynienia z przeciwnikiem bardziej wyrafinowanym, najlepiej umiejącym posługiwać się podstępem i tym wszystkim, co łączy się pod pojęciem jezuici.

Odpowiedzialna za „właściwą” politykę wobec Kościoła dyrektor Departamentu V MBP, Julia Brystygierowa wygłosiła na powyższej odprawie referat programowy „Walka z ofensywą kleru” (znajdujący się w recenzowanej edycji źródłowej), w którym zawarła kierunki pracy operacyjnej na następne osiem lat, chociaż główne ich tezy nie straciły na ważności także w późniejszym okresie. W referacie zawarto m.in. założenia takie jak: ujawnianie księży w podziemiu, zdobywanie agentury w środowiskach otaczających duchownych, kontrola bazy materialnej Kościoła, przeciwdziałania powiązaniom księży z innymi środowiskami opozycyjnymi, niedopuszczanie do wpływu na środowiska robotnicze, ograniczanie masowych imprez kościelnych, reglamentowanie prasy katolickiej.

Intensyfikacja działań Urzędu Bezpieczeństwa polegała m.in. na „przesunięciu kadr” w aparacie bezpieczeństwa, w wyniku czego do walki z Kościołem katolickim do końca lat czterdziestych władze państwowe skierowały około dwóch tysięcy pracowników operacyjnych. Precyzyjnie zaplanowane niszczenie instytucji Kościoła osiągnęło apogeum. Zachęcani przez swoich przełożonych funkcjonariusze UB na szeroką skalę nękali duchownych. Przykłady brutalnego postępowania można mnożyć: zastraszano księży, wzywając ich na przesłuchania, nakłaniano ich do współpracy w charakterze informatora czy agenta. Kapłani byli często nachodzeni przez funkcjonariuszy bezpieki. Korzystano z administracji państwowej, aby utrudnić pracę duszpasterską oraz ograniczyć zasięg uroczystości kościelnych. Oskarżano księży o współpracę z okupantem, kontakty z obcym wywiadem, szpiegostwo, popieranie „leśnych band”. Wytaczano inscenizowane procesy sądowe, umyślnie nagłaśniane, aby wytworzyć w społeczeństwie negatywny obraz Kościoła katolickiego. Zeznania były częstokroć wymuszane torturami, duchownych maltretowano psychicznie i fizycznie, posługiwano się kłamstwem, sfingowanymi donosami, nękano rodziny księży, z aresztowaniami włącznie. Wobec duchownych stosowano represyjne prawo karne. Wzmogła się także akcja ograniczania nauki religii w szkołach. Jak pisze Hanna Konopka, wszelkie działania katechetów, księży, wybiegające poza rutynowe działania, były odczytywane jako przejaw klerykalizacji szkoły.

Powyższy obraz antykościelnych działań autorzy edycji źródłowej „Instrukcje, wytyczne, okólniki dyrektor Departamentu V MBP dotyczące działań przeciwko Kościołowi katolickiemu w latach 1945-1953” ukazują, prezentując prawie siedemdziesiąt ciekawych normatywów MBP. Należą do nich m.in. Instrukcja nr 8 dyrektor Departamentu V MBP dotycząca działalności duchownych katolickich wśród młodzieży akademickiej, Wytyczne dla szefów WUBP i naczelników Wydziałów V WUBP w sprawie pracy agenturalno-operacyjnej Wydziałów V, Instrukcja nr 23 dyrektor Departamentu V MBP w sprawie działań operacyjnych związanych z akcją podpisywania tzw. apelu sztokholmskiego czy pisma dyrektor Departamentu V MBP w sprawie akcji „B”, czyli działań organów bezpieczeństwa związanych z usunięciem z ziem zachodnich i północnych administratorów apostolskich ustanowionych przez kardynała Augusta Hlonda. Niektóre z dokumentów to przedruki z innych wcześniej wydanych prac, jednakże w nowym, bardziej szczegółowym opracowaniu.

Celem autorów opracowania było ukazanie jak największej liczby normatywów wydanych przez gabinet Julii Brystygier. Jak wspomnieli autorzy, pomimo szczegółowej kwerendy w zasobach IPN dziesięciu dokumentów jeszcze nie odnaleziono. Braki zostały wypełnione, przynajmniej częściowo, poprzez dodanie Aneksu zawierającego ponad trzydzieści pism będących odbiciem wytycznych wypływających z centrali. Należy również wskazać na szczegółowe opracowanie każdego dokumentu, wszystkie nazwiska, daty czy kryptonimy zostały szeroko opisane w rozbudowanych przypisach.

Na uwagę zasługuje także wstęp napisany przez Adama Dziuroka i Filipa Musiała. Autorzy przybliżają stan badań nad działaniami aparatu represji wobec Kościoła katolickiego (i nie tylko) w latach stalinowskich, poczynając od edycji źródłowych, a kończąc na opracowaniach dotyczących problematyki regionalnej. Dla młodych badaczy zajmujących się tematyką kościelną zestawienie najważniejszych pozycji stanowi nie lada udogodnienie. We wstępie poddano również analizie poszczególne kwestie, którymi zajmowały się organy bezpieczeństwa, a które zaprezentowano przy pomocy normatywów w monografii. Przydatna jest także tabela wskazująca na kilka cezur czasowych istotnych z punktu widzenia działań operacyjnych MBP.

Edycja źródłowa „Instrukcje, wytyczne, okólniki dyrektor Departamentu V MBP dotyczące działań przeciwko Kościołowi katolickiemu w latach 1945-1953” autorstwa Adama Dziuroka, księdza Józefa Mareckiego oraz Filipa Musiała to pozycja wypełniająca pewną lukę. Pośród wielu publikacji obecnych na rynku wydawniczym stosunkowo niewiele jest opracowań prezentujących materiały normujące funkcjonowanie organów bezpieczeństwa. Tym razem naukowcy, bo to głównie do nich skierowana jest ta książka, otrzymują do ręki solidną pracę ze świetnym aparatem metodologicznym.

Jedynym zarzutem, jaki mam wobec tej książki, jest jej cena. Za zbiór dokumentów zapłacimy prawie siedemdziesiąt złotych. To kwota zbyt wygórowana, zwłaszcza iż większość naukowców nie należy do ludzi najzamożniejszych.

Zobacz też:

• Krzysztof Michalski - „Działalność Komisji Wspólnej przedstawicieli Rządu PRL i Episkopatu Polski 1980–1989”
• „Represje wobec Kościoła w krajach bloku wschodniego” – red. Józef Marecki
• Jak werbowano duchownych do współpracy z UB i SB?
• Propaganda antykościelna Polski Ludowej

Korekta: Maria Buczkowska