Incydent mandżurski (mukdeński)

Incydent mandżurski (mukdeński) – zobacz też: Rewolucja Xinhai i upadek chińskiego cesarstwa

W końcu XIX wieku Chiny były olbrzymim, ale niezmiernie słabym państwem, w którym mocarstwa europejskie posiadały własne strefy wpływu – tak zwane koncesje – będące poza chińską jurysdykcją. Do tego koncertu mocarstw postanowiła włączyć się Japonia – państwo, które uniknęło w XIX wieku dominacji Europejczyków dzięki przeprowadzeniu począwszy od lat 70. tegoż wieku intensywnych reform. W ich wyniki udało się między innymi całkowicie zmodernizować i zreformować armię na wzór pruskiej, której militarny duch miał jakoby najbardziej odpowiadać Japończykom spośród wszystkich europejskich sił zbrojnych. Ćwierć wieku intensywnego rozwoju uczyniło Japonię dość silnym państwem, które pod koniec stulecia rozpoczęło podboje sąsiednich terytoriów.

Początki japońskiej ekspansji

W 1894 roku Japonia zaatakowała cesarstwo chińskie i w wyniku tej wojny uzyskała Tajwan oraz Peskadory. Terytorialne straty chińskie byłyby jeszcze większe, ale nacisk innych mocarstw zmusił Tokio do ograniczenia swoich żądań. Jednocześnie rozluźniła się zależność Korei od Chin.

Ekspansja Japońska na przełomie XIX i XX wieku. Najciemniejszym kolorem zaznaczono Cesarstwo Mandżukuo (rys. Emok, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

W międzyczasie na Dalekim Wschodzie bardzo aktywnym państwem stała się Rosja, która uzyskała od Chin różnego rodzaju koncesje, między innymi na budowę linii kolejowej (tak zwanej wschodniochińskiej) przez Mandżurię, a także wydzierżawienie półwyspu Liaodong. W celu umocnienia swojej pozycji Rosja wprowadziła swoje wojska do Korei i Mandżurii.

Japonia próbowała porozumieć się z Rosją, proponując jej podział stref wpływu na zasadzie: Mandżuria dla Rosji, Korea dla Japonii. Kiedy propozycja ta została odrzucona, 8 lutego 1904 roku Japończycy zaatakowali flotę rosyjską stacjonującą w Porcie Artura (północno-wschodnie Chiny). Po serii wielu bitew lądowych, zakończonych zazwyczaj zwycięstwami Japończyków, odnieśli oni generalne zwycięstwo pod Mudkenem (luty–marzec 1905), a w maju 1905 roku zniszczyli flotę rosyjską w bitwie morskiej w Cieśninie Cuszimskiej. W wyniku tej wojny Japonia wyeliminowała w znacznym stopniu wpływy rosyjskie w Mandżurii, zajęła Port Artur, uzyskała kontrolę na Koreą a także nad częścią budowanej przez Rosjan kolei w Mandżurii. Dodatkowo w 1910 roku Japonia zaanektowała Koreę. Upadek carskiej Rosji pozwolił na dalsze umocnienie wpływów Japonii w Mandżurii.

Dezintegracja Chin

W międzyczasie, w 1911 roku upadło Cesarstwo Chińskie. Powstała w jego miejsce republika była bardzo słaba. Generał Yuan Shikai, który został drugim prezydentem Chin, próbował narzucić całemu krajowi silny rząd centralny. Ogłosił się nawet cesarzem, ale elity, które rządziły prowincjami i dotychczas popierały go, nie zaakceptowały takiego wzmocnienia władzy centralnej, odwróciły się od niego i zmusiły go do przywrócenia republiki. Po jego śmierci Chiny rozpadły się de facto na kilkanaście części. Co prawda w Pekinie istniał rząd centralny uznawany przez światowe mocarstwa, ale jego bezpośrednia władza obejmowała przeważnie kilka prowincji i zazwyczaj zakres jego wpływów nie wykraczał poza część północnych Chin. Olbrzymia część tego gigantycznego kraju znajdowała się pod władzą różnego rodzaju watażków, którzy jak cesarze rządzili we własnych prowincjach.

Na południu najsilniejszą pozycję miała partia narodowa (Kuomintang) kierowana przez pierwszego prezydenta republiki doktora Sun Yat-sena, a po jego śmierci przez Chiang Kai-sheka. Nacjonaliści utworzyli też własny rząd w Kantonie, a potem w Nankinie. Na początku lat dwudziestych pojawiła się nowa siła: Komunistyczna Partia Chin. Okres od śmierci prezydenta Yuan Shikaia w 1916 roku do 1937 roku, czyli agresji japońskiej na centrum chińskiego państwa, to jeden z najbardziej smutnych okresów w historii Chin. To czas walk wewnętrznych niemal wszystkich ze wszystkimi i tragedii milionów Chińczyków, którzy mieli nieszczęście przebywać na obszarze działań zbrojnych.

Widząc postępującą dezintegrację kraju smoka, Japończycy postanowili zrobić następny krok w celu umocnienia swojej pozycji w Chinach. W 1915 roku zażądali od Yuan Shikaia poważnych ustępstw, które ograniczyłyby suwerenność Chin w znacznie większym stopniu niż to było do tej pory. Japończycy oczekiwali oddania im kontroli nad Mandżurią, a także nad prowincjami Fujian i Shandong, utworzenia tam wspólnych jednostek policyjnych oraz przyznania im pewnych przywilejów gospodarczych w przemyśle górniczym i stalowym. Jednak najbardziej niebezpiecznymi żądania dotyczyły zatrudnienia japońskich doradców na kluczowych stanowiskach w administracji państwowej i przyznania wyłączności na dostawy broni do Chin.

Yuan Shikai, ok. 1915 roku (fot. Rio V. De Sieux, domena publiczna)

Yuan Shikai nie zgodził się na przyjęcie japońskich doradców, ale w zasadzie nie ustosunkował się do pozostałych żądań. Prawdopodobnie sprawił, że część japońskich postulatów przeciekła do opinii publicznej (ukryto te najbardziej drażliwe), czego efektem był wybuch oburzenia i demonstracje Chińczyków w największych miastach. Ostatecznie Japończycy nie otrzymali wszystkiego, czego chcieli, ale objęli kontrolę nad prowincją Shandong, która dotychczas należała do strefy wpływów Niemiec (w czasie I wojny światowej Japonia „walczyła” po stronie Ententy), rozszerzyli swoje wpływy w Mandżurii, a także uzyskali akceptację chińskich władz odnośnie części innych swoich żądań. Przyczyniło się to w pewnym stopniu do przyspieszenia upadku znaczenia cesarza Yuan Shikaia.

Trwające kilkanaście lat zbrojne walki wewnętrzne pomiędzy lokalnymi władcami, Kuomintangiem a także nową siłą, to jest partią komunistyczną, niezmiernie osłabiły Chiny – nawet w stosunku do czasów Yuan Shikaia. Co prawda na początku lat trzydziestych Kuomintang uzyskał w kraju dominującą pozycję, zdobywając Pekin i podporządkowując sobie formalnie prowincjonalnych watażków, ale faktyczna władza nad co najmniej kilkoma regionami była dyskusyjna.

Japońskie plany

Japończycy, których potęga systematycznie wrastała, zdecydowali się na uczynienie następnego kroku, na drodze do realizacji celu, jakim miało być osiągnięcie panowanie nad całą Azją Wschodnią. W 1931 roku postanowili oderwać Mandżurię od Chin. Już wcześniej Japonia posiadała tam duże wpływy. Centrum ich administracji znajdowało się w mieście Dalin, skąd kontrolowali w wielkim stopniu głównie wschodnią część Mandżurii. Władzę sprawowali między innymi za pomocą własnych sił zbrojnych, na bazie których w czasie drugiej wojny światowej zorganizowano olbrzymia armię, tak zwaną kwantuńską.

Japończycy traktowali Mandżurię z jednej strony jako wielkie źródło surowców mineralnych, a z drugiej jako teren kolonizacji dla przeludnionej Japonii. Plany obejmowały utworzenie na kontynencie wielkiego organizmu państwowego, w którym Japończycy byliby rasą panów zarządzającą wielkim przemysłem, Chińczycy i Koreańczycy tanią siła roboczą lub co najwyżej właścicielami zakładów rzemieślniczych, a Mongołowie hodowcami bydła.

Znaczna część Mandżurii pozostawała pod kontrolą chińskiego watażkę Zhang Zuolina zwanego Starym Marszałkiem, który od czerwca 1927 roku był nominalnym prezydentem Republiki Chińskiej. Współpracował z Japończykami, ale ich fanatyczni oficerowie nie mieli do niego zaufania. Bali się, że w razie konfliktu stanie po stronie Kuomintangu. Na początku czerwca 1928 roku, kiedy oddziały Kuomintangu zajmowały Pekin, stary marszałek wracał pociągiem do swojej stolicy w Mukdenie. Kiedy dotarł do miasta, japońscy wojskowi zdetonowali ładunek wybuchowy. Ciężko ranny Zhang Zuolin zmarł z powodu upływu krwi. Jego miejsce zajął jego syn, Zhang Xueling zwany Młodym Marszałkiem. Japończycy liczyli, że jako narkoman będzie on znacznie łatwiejszym partnerem do negocjacji, jednakże bardzo szybko dowiedział się, kto był faktycznie sprawcą śmierci jego ojca i nie zamierzał być ich marionetką.

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/

Incydent mandżurski i powstanie Mandżukuo

18 września 1931 roku japońscy dywersanci wojskowi wysadzili w Mandżurii tory kolei znajdującej się pod japońską kontrolą, a następnie ostrzelali odział armii kwantuńskiej mający ochraniać tąż kolej. Dało to Japończykom pretekst do wojny z Chinami. Zhang Xueling, który dowodził ćwierćmilionową armią chińską telefonicznie porozumiał się z szefem Kuomintangu Chiang Kai-shekiem i początkowo obaj zadecydowali o niestawianiu oporu, licząc, że mocarstwa zachodnie zmuszą Japończyków do wycofania się. Niestety, nie przyniosło to rezultatu, mimo, że nawet rząd japoński był zaskoczony przeprowadzonym przez wojskowych atakiem, który nie został wcześniej uzgodniony z władzami w Tokio.

Miejsce incydentu mandżurskiego (domena publiczna)

Japońscy eksperci na miejscu „sabotażu” (domena publiczna)

Chiang Kai-shek był w bardzo trudnej sytuacji. Żeby stawić opór Japończykom, musiałby wystawić przeciw nim swoje najlepsze dywizje, które jako jedyne mogłyby równać się z jednostkami agresora pod względem wyszkolenia i uzbrojenia. Skutkowałoby to utratą kontroli nad prowincjami i uzależnieniem się lokalnych przywódców, których część była do tej pory przymusowymi sojusznikami Kuomintangu. Poza tym część armii Kuomintangu była uwikłana z walki z komunistycznymi oddziałami na południu Chin.

Cesarz Puyi w paradnym mundurze wojskowym (domena publiczna)

Dysponując znaczną przewagą militarną, Japończycy w ciągu kilku miesięcy zajęli trzy północne prowincje chińskie. Na opanowanych terenach utworzyli w 1932 roku marionetkowe państwo Mandżukuo, od 1934 roku cesarstwo. Prezydentem, a następnie cesarzem został ostatni chiński cesarz Puyi. Chociaż nie przejawiał żądzy władzy, stał się zupełną marionetką w rękach Japończyków, którzy podejmowali wszelkie decyzje zamiast niego. O stopniu jego ubezwłasnowolnienia świadczy fakt, że musiał podpisać zgodę, że gdyby urodził mu się męski potomek, to zostanie on oddany na wychowanie do Japonii. Politycznie bezradny, w pełni kontrolowany przez japońskie służby specjalnie, które rezydowały w jego pałacu, był także osobiście upokarzany. Kiedy na podstawie zdjęć przestawionych mu przez japoński wywiad wybrał sobie konkubinę, nadzorujący cesarza japoński pułkownik osobiście „przestudiował” dziewczynę przed przysłaniem jej do pałacu.

Walki o Szanghaj

Walki w Mandżurii nie były w tym czasie jedynymi starciami zbrojnymi pomiędzy oboma państwami. By zyskać pretekst do interwencji, w styczniu 1932 roku Japońscy agenci sprowokowali w Szanghaju i jego okolicach zamieszki pomiędzy Chińczykami i mieszkającymi tam Japończykami. Następnie flota japońska ostrzelała tereny nadbrzeżne, w tym także Szanghaj, a następnie, w końcu stycznia 1932 roku, oddziały lądowe dokonały desantu. Jednakże w odróżnieniu od Mandżurii, tutaj Chińczycy walczyli z pełnym zaangażowaniem. Armia japońska liczyła ponad 40 tysięcy żołnierzy, Chiang Kai-shek wysłał zaś do walki ponad 60 tysięcy swoich najlepszych żołnierzy wspomaganych przez mieszkańców miasta, w tym osławiony Zielony Gang – wielką organizację mafijną rządzącą podziemiem Szanghaju. Po trwających ponad miesiąc walkach ogłoszono zawieszenie broni. Japończykom nie udało rozbić Chińczyków. Ostatecznym wynikiem tej bitwy o miasto było wycofanie się armii japońskiej z Chin Centralnych, a rząd Chiang Kai-sheka zgodził się na demilitaryzacje Szanghaju.

Japonia osiągnęła cel polityczny, jakim było odwrócenie uwagi od Mandżurii – Mandżukuo utworzono kilka dni po podpisaniu porozumienia w sprawie Szanghaju. Demilitaryzacja Szanghaju również miała swoje znaczenie. Właśnie od tego miasta kilka lat później zaczęła się następna wojna. Incydent mandżurski z 18 września 1931 roku i wojna o Mandżurię odegrała podobną rolę, jak wojna domowa w Hiszpanii w latach 1936–1939. Było to preludium do II Wojny Światowej w Azji, która zaczęła się tam w lipcu 1937 roku od ataku Japonii na Chiny. Był on poprzedzony kolejną prowokacją armii japońskiej, to jest incydentem na moście Lugou (most Marco Polo) w Pekinie, a następnie straszliwymi masakrami Chińczyków w Szanghaju, w Suzhou i przede wszystkim w Nankinie. Warto o tym pamiętać.

Zobacz też:

• Pierwsza wojna opiumowa: część 1, część 2;
• Deklaracja niepodległości oraz sowietyzacja Mongolii;
• Mongolski podbój – największa tragedia Chin.

Bibliografia

• Banasiński Eugeniusz, Japonia – Mandżuria. Studjum polityczno-ekonomiczne, Wydawnictwo Instytutu Wschodniego, Księgarnia Wydawnicza „Polska Zjednoczona”, Warszawa 1931.
• Fenby Jonathan, Chiny. Upadek i narodziny wielkiej potęgi, Wydawnictwo Znak, Kraków 2009.
• Tenże, Czang Kaj-szek i jego Chiny, Wydawnictwo Dolnośląskie Oddział Publicat, Wrocław–Poznań 2009.
• Gordon Andrew, Nowożytna historia Japonii. Od czasów Tokugawów do współczesności, PIW, Warszawa 2010.
• Polit Jakub, Pod Wiatr. Czang Kaj-szek 1887–1975, Wydawnictwo Arcana, Kraków 2008.
• Rodziński Witold, Historia Chin, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków 1992.
• Margolin Jean-Louis, Japonia 1937–1945. Wojna armii cesarza, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2009.
• Tuchman Barbara, Stilwell and the American Experience in China. 1911–1945, Macmillan, New York 1971.
• Wolny Antoni, Wojna na Pacyfiku. Agresja japońska 1931–1945, Wiedza Powszechna, Warszawa 1971.

--Artykuł został opublikowany pierwotnie na portalu Centrum Studiów Polska–Azja w cyklu „Kartka z kalendarza”.

Redakcja: Roman Sidorski--

Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!