Hugo Kołłątaj – wybitny działacz polskiego oświecenia
Hugo Kołłątaj – zobacz też: Konstytucja 3 maja i późniejsze polskie konstytucje - historia i dziedzictwo
Hugo Kołłątaj (1750-1812) na obrazie Józefa Peszka. Urodził się 1 kwietnia 1750 r. w Dederkałach Wielkich na Wołyniu. Jako siedmiolatek rozpoczął naukę w kolonii akademickiej w Pińczowie, następnie zaś na Akademii Krakowskiej, gdzie uzyskał tytuł doktora filozofii. W 1770 wyjechał na studia zagraniczne do Wiednia i Rzymu, zakończone zdobyciem doktoratu z teologii i prawa. Przyjął także święcenia kapłańskie, zostając m.in. kanonikiem krakowskim i proboszczem w Pińczowie.
Zamiast kariery duchownej, Kołłątaj podjął się pracy oświatowej. Wszedł w skład powołanej w październiku 1773 r. Komisji Edukacji Narodowej. Od początku jej funkcjonowania pełnił w niej niezwykle ważną rolę, moderując działania grupy intelektualistów działających na rzecz poprawy poziomu oświaty w Rzeczpospolitej. Zaangażował się także w działalność Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych (od 1775 r.). Najważniejszym dokonaniem księdza Kołłątaja była reforma Akademii Krakowskiej z lat 1777-1780. Uczelnia otworzyła się wówczas na studentów mieszczańskich, wprowadzono polski język wykładowy oraz zorganizowano pierwsze laboratoria i obserwatorium astronomiczne. Obok zmian w duchu Oświecenia, Kołłątaj uporządkował także sprawy majątkowe uniwersytetu. W latach 1782-1786 pełnił funkcję rektora akademii, nazwanej wówczas Szkołą Główną Koronną.
Jednocześnie zaś aktywnie działał na polu publicystycznym, czego najważniejszym przykładem są jego Anonima listów kilka, w których przedstawił swoje nowoczesne, oświeceniowe wizje naprawy Rzeczpospolitej. Zgromadził wokół siebie zespół prężnych publicystów (m.in. Franciszek Salezy Jezierski, Franciszek Ksawery Dmochowski, Franciszek Zabłocki), znany jako tzw. Kuźnica Kołłątajowska. Środowisko to uznawane było za lewicę obozu reform.
Kołłątaj został odznaczony ustanowionym przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Orderem św. Stanisława (1786) oraz Orderem Orła Białego (1791). W czasie Sejmu Wielkiego był aktywnym działaczem Stronnictwa Patriotycznego i współtwórcą Konstytucji 3 Maja. Po jej uchwaleniu został mianowany podkanclerzym koronnym, założył też Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Jednak już w lipcu 1792 r., w obliczu wojsk rosyjskich maszerujących na Warszawę, nakłaniał Stanisława Augusta Poniatowskiego do przystąpienia do Targowicy. Kilka dni po dołączeniu do konfederacji uciekł z Warszawy, przestraszony reakcją tłumów na decyzję królewską.
Aktywnie zaangażował się w insurekcję kościuszkowską, wchodząc w skład Rady Najwyższej Narodowej i obejmując w niej Wydział Skarbu. W czasie powstania jego poglądy zradykalizowały się, uznawany był za jednego z czołowych działaczy polskich jakobinów.
Konstytucja 3 Maja 1791 roku (obraz Jana Matejki z 1891 r.). Kołłątaj stoi pośrodku, w sutannie i z orderem na piersi. Po upadku powstania próbował uciec do Wenecji, jednak został aresztowany przez Austriaków i osadzony m.in. w twierdzy ołomunieckiej. Napisał tam nowatorską pracę geograficzną Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego. Był ściśle zaangażowany w powstanie Liceum Krzemienieckiego (grudzień 1805). W latach 1807-1808 prewencyjnie uwięziono w Moskwie za sprzyjanie Napoleonowi. Resztkę życia spędził w Warszawie, gdzie zaangażował się w prace współtworzonego przez Stanisława Staszica Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Pochowano go na Powązkach w Warszawie, urnę z jego sercem złożono zaś w kościele w Wiśniowej k. Staszowa (ob. woj. świętokrzyskie), w dobrach jego brata Rafała.
Hugo Kołłątaj jest m.in. patronem Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie oraz liceum ogólnokształcącego w Warszawie. W okresie powojennym i stalinowskim był, mimo przynależności do stanu duchownego, jednym z ważniejszych bohaterów polityki historycznej prowadzonej przez polskich komunistów, utożsamiającym „postępowe tradycje” narodu polskiego. Do tradycji Kuźnicy Kołłątajowskiej nawiązywała też redakcja tygodnika społeczno-literackiego „Kuźnica” (1945-1950), skupiającego intelektualistów i literatów o poglądach marksistowskich.
