Historia badań nad średniowiecznymi zamkami Sardynii
Ten tekst jest fragmentem książki Cezarego Namirskiego „Średniowieczne zamki Sardynii”.
Archeologia Sardynii, której pionierzy skupiali swoje wysiłki głównie na zabytkach prehistorycznych i starożytnych, zaczęła rozwijać się już w 2. połowie XIX w. dzięki takim badaczom, jak Filippo Vivanet, Filippo Nissardi czy Antonio Taramelli. Problematyka historyczna była jednak podejmowana na wyspie wcześniej, w 1. połowie XIX stulecia, w wyniku czego gromadzone były informacje niezwykle cenne dla dzisiejszego stanu wiedzy kastelologicznej. Giuseppe Manno, urodzony w 1786 r. w Alghero sardyński polityk i historyk, napisał monumentalne dzieło Storia di Sardegna („Historia Sardynii”), po raz pierwszy wydane w latach 1825-1827 w czterech tomach. Omawiając średniowieczną historię Sardynii, wymienił on liczne zamki z tego okresu, w tym obiekty już nieistniejące. Włoski wojskowy i podróżnik, Alberto della Marmora (zm. 1863), odwiedził w 1821 r. warownię na wyspie Sant’Antioco, polecając wykonanie jej planu. W latach 1833-1856 ukazało się w 28 tomach opracowanie pt. Dizionario geografico storico-statistico-commerciale degli Stati di S.M. il Re di Sardegna („Słownik geograficzno-historyczno-statystyczno-handlowy stanów Królestwa Sardynii”), który redagował Goffredo Casalis, a część historyczną współtworzył Vittorio Angius. W słowniku omówione zostały szczegółowo wszystkie miejscowości Sardynii, ich historia, zabytki oraz tradycje. Dzieło to zawiera liczne informacje na temat zamków, w tym wzmianki na temat obiektów już nieistniejących, które w czasach Casalisa i Angiusa były jeszcze widoczne w terenie (przykładem jest zamek Girapala w Paulilatino), dostarczając niekiedy jedynych dostępnych informacji na temat architektury całkowicie już zniszczonych średniowiecznych warowni.
Jeszcze w XIX w. poczynione zostały pierwsze badania dotyczące konkretnych zamków. Szczególnym zainteresowaniem cieszył się zamek Acquafredda (Siliqua), jeden z największych i najlepiej zachowanych na Sardynii. W 1878 r. Carlo Brundu wydał publikację Il castello di Acquafredda: scene storiche del sec. XIII, zaś w 1894 r. wspomniany Filippo Vivanet opublikował Note per la storia del Castello di Acquafredda. Zamek odwiedził także Alberto della Marmora, który w swoim dziele Viaggio in Sardegna opisał liczne zabytki pradziejowe i z czasów historycznych, kreśląc m.in. rysunek ruin zamku Acquafredda.
Ważnym krokiem w XX-wiecznych badaniach kastelologicznych na terenie Sardynii była publikacja przez Raimondo Cartę Raspiego opracowania Castelli medioevali in Sardegna („Średniowieczne zamki na Sardynii”) w 1933 r. Carta Raspi nie tylko dokonał w niej przeglądu dostępnych mu źródeł historycznych na temat zamków Sardynii, ale też opisał zabytki. Przegląd ten nie był kompletny, a w kolejnych dekadach zidentyfikowane zostały następne obiekty, ale stanowił on ważną bazę dla dalszych badań tej problematyki. Niektóre datowania Raspiego zostały później zweryfikowane – przykładem jest castrum Medusa (Samugheo), błędnie datowane przez niego na XI w. Budowla ta przyciągnęła w latach 40. uwagę Giovanniego Lilliu, słynnego sardyńskiego archeologa, znanego później głównie z badań nad rozwijającą się w epoce brązu kulturą nuragiczną.
W latach 60. i 70. badania zamków średniowiecznych prowadził Foiso Fois, publikując opracowania m.in. na temat zamków Salvaterra (Iglesias) i Goceano (Burgos). Jego wieloletnie wysiłki zaowocowały wydaniem w 1992 r. monografii Castelli della Sardegna medioevale, która doczekała się w 2012 r. wznowienia. Choć niektóre ustalenia Foisa są obecnie kontestowane lub zostały zweryfikowane w toku badań wykopaliskowych oraz historycznych, książka ta pozostaje jednym z najbardziej kompletnych opracowań na omawiany temat. Równolegle z wysiłkami Foisa inni historycy i archeolodzy prowadzili badania poszczególnych średniowiecznych obiektów warownych na terenie wyspy – w 1981 r. ukazał się artykuł Giorgio Cavallo na temat bizantyjskiego castrum Medusa (Samugheo), chronologię którego określił następnie bardziej szczegółowo Mauro Perra, zaś Giuseppe Spiga opublikował odkrytą już w 1884 r. średniowieczną inskrypcję z zamku Monteforte (Sassari), dokonując drobiazgowej analizy zachowanego tekstu. Odkrywane były też nowe, nieznane wcześniej obiekty – dopiero w latach 80. dzięki kwerendom archiwalnym oraz badaniom terenowym zlokalizowano relikty wymienionego w XIV-wiecznym pizańskim spisie podatkowym zamku Malvicino (Villaputzu). Duże znaczenie dla sardyńskiej kastelologii miała publikacja Jeana Michelle Poissona, który w 1989 r. podjął próbę usystematyzowania typologii oraz chronologii średniowiecznych zamków na Sardynii, poprawnie dokonując rozdziału między zamkami wzniesionymi przez władców niezależnych królestw a pizańskimi warowniami.
Zainteresował Cię ten fragment? Koniecznie zamów książkę Cezarego Namirskiego „Średniowieczne zamki Sardynii” bezpośrednio pod tym linkiem!
W latach 80. i 90. niektóre zamki doczekały się swoich monografii. Modelowym przykładem jest tutaj opublikowana w 1994 r. monografia zamku Monte Acuto (Berchidda), którą redagował Giuseppe Meloni. Zawiera ona m.in. sporządzony przez Piero Modde szczegółowy opis zachowanych pozostałości warowni oraz tłumaczenia dokumentów źródłowych ją wzmiankujących, m.in. aktu przekazania zamku Stolicy Apostolskiej przez ostatnią władczynię giudicato Torres Adelazję oraz jej męża, Ubaldo Viscontiego, w 1237 r. Nieco mniej aktualna jest obecnie wydana w 1981 r. monografia zamku Serravale (Bosa) pod redakcją Salvatorangelo Spanu (Il castello di Bosa) – zostało w niej przyjęte uważane obecnie za mało prawdopodobne datowanie zamku na początek XII w., a jego drugiej fazy na schyłek tegoż stulecia.
Lata 90. i XXI w. przyniosły wzrost zainteresowania średniowiecznymi zamkami Sardynii ze strony archeologów. W latach 1995 oraz 1998-2000 przeprowadzono trzy sezony badań wykopaliskowych i architektonicznych oraz prac renowacyjnych na zamku Orguglioso, którymi kierowała Donatella Salvi. Badania były kontynuowane w latach 2004-2008, kiedy to przebadano m.in. zasypane pomieszczenie Q, które okazało się być cysterną. Owocem prac na zamku Orguglioso jest wydana w 2010 r. monografia warowni (Il castello di Orguglioso. Cento anni di vita medievale), pozostająca jednym z najlepszych opracowań poświęconych średniowiecznym zamkom Sardynii. W 2000 r. wykopaliska na terenie zamku Marmilla (Las Plassas) przeprowadził Giorgio Murru. Przyniosły one liczne zabytki kultury materialnej, których chronologia sięga od XIII do XIX w. (są wśród nich przedmioty z metalu, ceramika, szkło, monety oraz zabytki kamienne). Przez wiele lat przedmiotem badań archeologicznych i architektonicznych był też zamek Monreale (Sardara) wraz z otaczającym ufortyfikowanym osiedlem, gdzie wykopaliska prowadzono już w 1992 r., a później m.in. w latach 2008-2009. Należy również wymienić badania wykopaliskowe prowadzone na zamku Baratuli (Monastir) w latach 2011-2012 oraz 2019-2020, które pozwoliły na rozpoznanie planu warowni oraz odsłonięcie reliktów osadnictwa prehistorycznego na wzgórzu zamkowym.
Badania archeologiczne poszerzające wiedzę na temat średniowiecznych założeń obronnych Sardynii nie ograniczały się w nowym stuleciu do wykopalisk, obejmując też metody nieinwazyjne. Przeprowadzone przez Marię Antoniettę Mele badania powierzchniowe pozwoliły na weryfikację położonych w centralnej części wyspy trzech notorycznie mylonych ze sobą w starszej literaturze stanowisk domniemanych warowni bizantyjskich, mianowicie Gulana (Olzai), Oladdu (Ovodda) i Miriddè (Gavoi). Najbardziej obiecujące wyniki przyniosła prospekcja terenowa na stanowisku Gulana, gdzie zidentyfikowano słabo zachowane relikty murów oraz odnaleziono pozbawioną polewy ceramikę o trudnej do określenia chronologii. Zwrócić uwagę trzeba także na wysiłki Marco Agostino Amucano, który opisał i podjął próbę określenia chronologii licznych obiektów w północno-wschodniej części wyspy, m.in. wieży La Turritta (Luras) oraz bizantyjskich warowni Sa Paulazza (Olbia) i Punta Giolzia (Berchidda).
Wzrost zainteresowania sardyńską kastelologią zaowocował po 2000 r. kolejnymi monografiami średniowiecznych warowni – oprócz wspomnianej już monografii zamku Orguglioso wymienić należy opracowanie Anny Paoli Deiany poświęcone zamkowi Gioiosa Guardia (2003, Il castello di Gioiosa Guardia: fonti e testimonianze archeologiche), obronioną na Universita degli Studi di Pisa pracę magisterską Gianluigiego Marrasa poświęconą zamkowi w Chiaramonti (2006, Il castello di Chiaramonti in Anglona: indagini preliminari sul sito e sulle fonti materiali), a wreszcie monografię zamku Acquafredda, którą opracowały Donatella Salvi i Ilaria Garbi (2010, Il castello di Acquafredda: note di storia e di archeologia). Walter Massidda przeprowadził szczegółowe badania historyczne na temat nieistniejącej już bizantyjskiej warowni koło Sant’Antioco, co zaowocowało artykułem w pierwszym tomie Annali di storia e archeologia sulcitana (2011). Istotnym opracowaniem o charakterze bardziej ogólnym, obejmującym także średniowieczne wieże mieszkalno-obronne na Sardynii, jest książka Massimo Rassu Rocche turrite: Guida ai castelli medievali della Sardegna (2007).
Od lat 90. poczynione zostały duże postępy w badaniach średniowiecznych zamków wyspy. Wobec sardyńskiej kastelologii można jednak poczynić niektóre spośród tych samych zastrzeżeń, jakie zgłosili na początku XXI w. Pavel Kouřil i Martin Wihoda wobec kastelologii czeskiej, zwracając uwagę na zbytnie skupienie badaczy na architekturze zamków, przy niedostatecznej uwadze poświęconej roli społecznej średniowiecznych warowni czy też sieci osadniczej stanowiącej ich zaplecze. Te obszary badań nie doczekały się właściwego zainteresowania także na Sardynii, aczkolwiek w niektórych obszarach wyspy średniowieczna sieć osadnicza została rozpoznana lepiej aniżeli w innych – wyróżnić należy tutaj badania, jakie prowadził Giovanni Serreli, zajmując się m.in. nieistniejącymi już średniowiecznymi wsiami na terenie dawnego giudicato Cagliari.
