Historia Grenlandii w pigułce: dzieje największej wyspy świata

Dzieje największej wyspy świata (wyłączając z takiej klasyfikacji kontynenty) tworzą bogatą historię, która z różnych przyczyn nigdy nie wzbudziła wielkiego zainteresowania badaczy. Najlepiej świadczy o tym raczej skromna liczba publikacji, które opisywałyby najdawniejszą historię Grenlandii. Wcale nie znaczy to, że jest ona mało interesująca lub niewarta uwagi. Wręcz przeciwnie. Dzieje Grenlandii sięgają znacznie głębiej niż wczesne średniowiecze, a jej historia najnowsza, związana z wyjątkowym położeniem, zasobami naturalnymi, a zwłaszcza statusem politycznym, warta jest szczególnej uwagi.

Historia Grenlandii: zanim przybyli wikingowie

Najstarsza obecność ludzi na Grenlandii sięga połowy trzeciego tysiąclecia p.n.e. Były to grupy Paleo-Eskimosów, które w opracowaniach naukowych określane są mianem kultury Saqqaq. Jej ślady odkryto na obszarze zatoki Disko. Funkcjonowanie społeczności zbieracko-łowieckich poświadczają świadectwa archeologiczne takie jak broń i narzędzia krzemienne (groty strzał, harpuny, sidła, noże, długa, młoty) oraz ślady całorocznych i sezonowych obozowisk odkrytych jako kamienne pozostałości po namiotowych konstrukcjach mieszkalnych.

Młodszą, a również dobrze odnotowaną kulturą archeologiczną jest Dorset oraz Późny Dorset. Społeczności identyfikowane z grenlandzkimi grupami Dorset pojawiły się na wyspie około VIII wieku p.n.e. Charakteryzowały się szybką adaptacją do trudnych warunków klimatycznych. Podobnie jak wcześniejsze społeczności kultury Saqqaq, nowi przybysze również pozostawili po sobie liczne narzędzia krzemienne, a także ślady budynków, sugerujące podobne rozwiązania w zakresie budownictwa. Prawdopodobnie organizowano się w nieduże i mobilne grupy.

Być może ze względu na warunki klimatyczne i ograniczone zasoby naturalne, wyspa całkowicie lub niemal całkowicie wyludniła się na kilkaset lat. Między początkiem naszej ery, a VIII wiekiem, nie ma archeologicznych śladów obecności na Grenlandii żadnych ludzi. Sytuacja zmienia się na początku ósmego stulecia, gdy północnozachodni skrawek wyspy zasiedliły społeczności Późnego Dorset. Nie doszło jednak wówczas do szerszej ekspansji.

Historia Grenlandii: przypływają wikingowie

Historia skandynawskiej kolonizacji Grenlandii została obszernie opisana w źródłach pisanych. Są to przede wszystkim dwie sagi: pochodząca z końca XII wieku Saga o Grenlandii oraz Saga o Eryku Rudym z pierwszej połowy XIII wieku. Obecność Skandynawów na wyspie odnotowały także źródła wcześniejsze: Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum Adama Bremeńskiego oraz Íslendingabók Ariego Thorgilssona.

Ze źródeł tych wiemy m.in., że wyjęty spod prawa banita, Eryk Rudy około 980 roku dotarł z Islandii do nowych ziem (odkrytych wcześniej przez Snæbjörna Galtiego), gdzie postanowił się zatrzymać. Okazało się, że ten awanturnik, który wcześniej mieszkał w Norwegii i na Islandii, napisał najważniejszą część swojej historii właśnie na Grenlandii, jak sam zresztą nazwał tę wyspę. Nawiasem mówiąc trudno w nazwie tej nie dostrzec pewnej ironii: pokryta w 75% lodem wyspa nazwana została „Zielonym Lądem”, podczas, gdy zalesiona wówczas Islandia nazwana została mianem „Lodowej Ziemi”.

Po rozpoznaniu warunków życia i możliwości osadnictwa, Eryk Rudy powrócił na Islandię, skąd zorganizował wyprawę kolonizacyjną. Wśród pierwszych osadników było około 300-400 osób, którym przewodził organizator całej wyprawy.

Kolejne cztery stulecia to okres skandynawskiej kolonizacji wyspy. Europejscy przybysze założyli dwa skupiska: Osiedle Zachodnie i Wschodnie. Ich sposób życia różnił się znacząco od społeczności kultury Dorset – zakładali osady, a nie tylko obozowiska, zajmowali się uprawą roślin i hodowlą zwierząt, a nie wyłącznie łowiectwem. Niemniej jednak polowanie, zwłaszcza na morsy, odgrywało nadal ważną rolę, głównie ze względu na pozyskiwanie nadwyżek, które mogły być wymieniane. Istotnym elementem codziennego życia był także handel, w tym eksport kłów morsów. Ważnym wydarzeniem była chrystianizacja, która nie miała jednak charakteru gwałtownego. Jak zauważył Przemysław Urbańczyk, potrzeba szerzenia nowej wiary podyktowana była koniecznością utrzymania kontaktów handlowych z Europą.

Znak czasu było też widać w kolejnych stuleciach. W późnym średniowieczu dużą rolę w funkcjonowaniu wyspy odegrał Związek Hanzeatycki, który stymulował handel – kontakty poświadczają także świadectwa archeologiczne (m.in. ceramika zachodnioeuropejska) odkryte na Grenlandii.

To, co dla historii Grenlandii wydaje się najistotniejsze z perspektywy kolonizacji skandynawskiej, to stworzenie tam zrębów trwałej, osiadłej cywilizacji i kulturowe powiązanie wyspy z Europą. Społeczności nomadyczne nie zdołały wykształcić na Grenlandii modelu organizacji państwa lub społeczeństwa, który pozwoliłby wyprzeć koncepcję, którą przywieźli ze sobą Skandynawowie. Przybysze z Europy Północnej, w obliczu bardzo trudnych warunków klimatycznych, nieurodzaju, upadku hodowli bydła, braku surowców (żelaza), zmniejszającej się populacji zwierzyny łownej, ale też przeobrażeń politycznych i konfliktów z Paleo-Eskimosami, znaleźli się w bardzo trudnej sytuacji. Od XIV wieku skandynawskie skupiska wyludniały się. Do końca XV wieku zmarli ostatni europejscy osadnicy, których przodkowie przybyli tam z Islandii.

Jesteśmy darmowym portalem, którego utrzymanie dużo kosztuje. Jako medium niezależne pozyskujemy środki na nasze utrzymanie od reklamodawców lub Czytelników. Nie prosimy o wiele - gdyby każda czytająca nas Osoba podarowała nam 10 zł, to starczyłoby to nam na rok bardzo wytężonej działalności i nowych inicjatyw. Okazuje się jednak, że do tej pory wsparło nas zaledwie 0,0002% naszych Czytelników. Dowiedz się, jak możesz nam pomóc!

Należy jednak podkreślić, że wikingowie nie byli jedynymi gospodarzami wyspy. Między skandynawskimi osadnikami, a Paleo-Eskimosami Dorset z Północnej części wyspy oraz społecznościami Thule, obecnymi w różnych regionach Grenlandii, dochodziło do sporadycznych kontaktów. Warto pamiętać, że za bezpośrednich przodków Eskimosów (Inuitów) uchodzą właśnie przedstawiciele kultury Thule. Kultura ta wykształciła się około 1000 roku na terenie północnej Alaski, a związane z nią społeczności po raz pierwszy dotarły na Grenlandię w XII wieku, napływając tam także w późniejszych czasach. Zajmowały się połowami i polowaniami, co potwierdzają także świadectwa archeologiczne. W XVI wieku Inuici zakładali już osady wokół całej wyspy, zajmując także skupiska opuszczone przez Skandynawów. Od XVII wieku społeczności te, wymieszane już z innymi grupami Eskimosów, z powodzeniem prowadziły połowy wielorybów na potrzeby wymiany handlowej z Europejczykami. W XVIII wieku wody wokół Grenlandii eksplorowali Holendrzy i Brytyjczycy polujący na wieloryby.

Nietypowa kolonia, nietypowy kolonizator

Choć badacze wywodzą wpływy duńskie na Grenlandii już od XVI wieku, to Grenlandia stała się kolonią Danii w 1721 roku, kiedy na wyspę dotarła norwesko-duńska ekspedycja morska. Przewodził jej Hans Egede, misjonarz przybyły z norweskich Lofotów. Według upowszechnionej relacji, jego zainteresowanie miało dotyczyć skandynawskich osadników, których jednak nie zastał na wyspie. Grenlandię zamieszkiwali już bowiem wyłącznie Inuici. Zgodnie ze wspomnianą narracją, Egede postanowił szerzyć wśród nich nową religię. Obecnie trudno ocenić, jakie były jego prawdziwe motywacje, choć tłumaczenie rozpoczęcia misji chrystianizacyjnej zasadniczo dziełem przypadku, wydaje się dość kontrowersyjne.

Tak, czy inaczej kolonizatorzy siłą narzucili Inuitom religię chrześcijańską (protestantyzm), co w perspektywie działalności duńskiej stanowiło bodaj największą ingerencję w lokalną kulturę. Zakazano poligamii, mającej dla niewielkiej populacji lokalnej kluczowe znaczenie demograficzne.

Nie rozstrzygając motywacji kolonizatorów do „łagodnego” administrowania wyspą, należy zauważyć, że nie decydowali się oni na użycie przymusu i agresywny wyzysk Inuitów. Mogli oni kontynuować tradycyjne sposoby łowiectwa, a pracując na rzecz Korony Duńskiej byli za swoją pracę wynagradzani. Osobną kwestią jest to, że nawet uznawany za nieagresywny sposób zarządzania, odcisnął znaczne piętno na specyfice lokalnej kultury. Jak zauważył Jakub Bijak: „Powodowało to wśród rdzennej populacji rozgoryczenie, ubóstwo i brak szacunku do samego siebie. Załamał się tradycyjny porządek społeczny”.

Już w drugiej połowie XIX wieku widać pierwsze sygnały powolnej erozji systemu kolonialnego. Doszło do liberalizacji przepisów, które Inuitom nadawały pewną podmiotowość. Najlepszym tego przykładem jest ustanowienie systemu rad, w ramach którego w zarządzanie Grenlandią włączeni byli również autochtoni. Kolejne reformy przeprowadzono na Grenlandii na początku XX wieku.

W 1953 roku, w odpowiedzi na wezwanie ONZ, Dania zdecydowała się na mocy konstytucji włączyć Grenlandię w skład Królestwa Danii. W 1979 roku ustanowiono zaś prawo, które nadawało Grenlandii autonomię. Jak pisze Tomasz Gmerek:

„Jego istotą było przeniesienie kompetencji w zakresie zarządzania sprawami publicznymi na nowo powołane władze grenlandzkie. Począwszy od tego roku, większość sfer funkcjonowania społeczeństwa grenlandzkiego przeszło pod jurysdykcję władz lokalnych”.

Najnowsza historia Grenlandii

Kolejne dekady przyniosły dalsze rozszerzanie autonomii Inuitów na Grenlandii. W 2009 roku podjęto ustawę o samostanowieniu, a dwa lata później ogłoszono plany ustanowienia własnej konstytucji. Co istotne, Dania uznała Grenlandczyków za naród i zobowiązała się nie utrudniać im całkowitego uniezależnienia się od Kopenhagi. Problemem na drodze do ogłoszenia się niepodległym państwem, są przede wszystkim środki, którymi rząd duński wspiera Grenlandię, a bez których kraj ten prawdopodobnie nie byłby w stanie samodzielnie funkcjonować.

Pewnym problemem dla potencjalnej niepodległości Grenlandii może być postawa Stanów Zjednoczonych, których związki z wyspą mają już kilkadziesiąt lat. W latach 50. XX wieku Amerykanie wybudowali tam wojskową bazę lotniczą, a ich zainteresowanie wyspą sięga XIX wieku. Wtedy to po raz pierwszy Amerykanie sondowali możliwość zakupu Grenlandii. Konkretną ofertę złożył w 1946 roku Harry Truman, który zaproponował Danii 100 milionów dolarów. Oferta została przez Duńczyków odrzucona. Gesty w kierunku przejęcia Grenlandii uczynił podczas pierwszej i drugiej prezydentury Donald Trump.

Zarówno kwestie polityczne jak i ekonomiczne mogą stanowić poważną przeszkodę na drodze do grenlandzkiej niepodległości. Można się spodziewać, że najbliższe lata nie przyniosą więc rozwiązania satysfakcjonującego Grenlandczyków. Otwarte pozostaje także pytanie, czy możliwe jest jakiekolwiek rozwiązanie, czy raczej utrzymywanie status quo.

Zainteresował Cię ten artykuł? Koniecznie sprawdź też poniższe propozycje!

Zapisz się za darmo do naszego cotygodniowego newslettera!

Bibliografia:                             

Jette Arneborg, The Norse Settlements in Greenland, [w:] The Viking World, (red.) S. Brink, N. Price, New York 2008.

Jakub Bijak, Proces emancypacji politycznej Inuitów w Grenlandii w okresie kolonialnym, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio K – Politologia” 2021, v. 28, s. 103-124.

Tomasz Gmerek, Edukacja, język i tożsamość etniczna Inuitów na Grenlandii, „Studia edukacyjne” nr 29, 2013, s. 101-130.

Bjarne Grønnow, Mikkel Sorensen, Palaeo-Eskimo Migrations into Greenland: The Canadian Connection, [w:] Dynamics of Northern Societies: Proceedings of the SILA/NABO Conference on Arctic and North Atlantic Archaeology, Copenhagen 2006, s. 59-74.

Bjarne Grønnow, The Frozen Saqqaq Sites of Disko Bay, West Greenland: Qeqertasussuk and Qajaa (2400–900 BC), Studies of Saqqaq Material Culture in an Eastern Arctic Perspectiv, Copenhagen 2017.

Jørgen Meldgaard, The Prehistoric Cultures In Greenland: Discontinuities In a Marginal Area [w:] A. D. Kylstra (red.) Continuity and Discontinuity in the Inuit Culture of Greenland, Groningen 1977.

Karen Oslund, Greenland in the center: what happened when the Danish–Norwegian officials met English and Dutch whalers in Disko Bay, 1780–1820, Acta Borealia, v. 33:1, 2016, s. 81-99.

Dariusz Rozmus, Czy można kupić Grenlandię, zamorskie terytorium Królestwa Danii?, „Roczniki Administracji i Prawa Annuals of The Administration and Law”, 2022, XX, z. 1, s. 143-162

Przemysław Urbańczyk, Zdobywcy północnego Atlantyku, Toruń 2012.

Ebbe Volquardsen, Greenland: History and Society, (dostęp: 22.01.2025).

Netografia:

https://natmus.dk/dorset/, (dostęp: 2.02.2025)

https://natmus.dk/thule/, (dostęp: 2.02.2025)