Hagia Sophia – kościół, meczet, muzeum, symbol Turcji
Hagia Sophia stanowi dziś chyba najbardziej rozpoznawalny zabytkowy budynek na terenie Turcji. Rocznie miejsce to odwiedza ponad 13 milionów turystów. Od 2020 roku Hagia Sophia jest meczetem – wcześniej była kolejno kościołem, meczetem i muzeum. Znajduje się w Stambule, po europejskiej stronie cieśniny Bosfor. Poznaj historię świątyni, której losy splatają się z wielką historią świata.
Hagia Sophia: początki
Pomysł stworzenia kościoła, który miał symbolizować potęgę władzy, narodził się jeszcze przed powstaniem cesarstwa wschodniorzymskiego. Jego korzenie sięgają wizji Nowego Rzymu – drugiej stolicy imperium. To Konstantyn Wielki, pierwszy chrześcijański cesarz, zainicjował ten przełom, decydując się na ustanowienie Konstantynopola jako centrum władzy. Miasto zostało oficjalnie poświęcone w 330 roku, stając się stolicą cesarstwa rzymskiego
Już kilka lat wcześniej rozpoczęto jednak prace nad budową bazyliki. Początkowo nie była znana jako Hagia Sophia, a Megale Ekklesia (Wielki Kościół). Jej początkowy kształt całkiem różnił się od znanego współcześnie. Zaplanowano ją jako podłużną bazylikę o drewnianym dachu. Pierwszy budynek uległ zniszczeniu w 404 roku wskutek pożaru. Żywioły, takie jak ogień i trzęsienia ziemi, wielokrotnie przyczyniały się do zniszczeń Hagii Sophii.
Kolejne wersje świątyni stawały się coraz bardziej imponujące. Nowa religia i legitymizacja władzy wymagały odpowiedniej oprawy – a tę mógł zapewnić jedynie dostatecznie bogaty i potężny kościół. Odbudowana przez Teodozjusza II, Hagia Sophia przetrwała już nieco dłużej, bo ponad sto lat. W 532 roku została zniszczona podczas powstania Nika.
Hagia Sophia: symbol chwały Cesarstwa Bizantyńskiego
Hagia Sophia we współczesnym kształcie została odbudowana decyzją cesarza Justyniana. Po raz kolejny potrzebę symbolicznej legitymizacji władzy, realizowało wielkie przedsięwzięcie religijno-architektoniczne. Nad projektem pracowali jedni z najwybitniejszych architektów swoich czasów – Antemiusz z Tralles oraz Izydor z Miletu. Prace ukończono 27 grudnia 537 roku. Wtedy rozpoczęła się trwająca ponad 9 stuleci historia najważniejszego kościoła prawosławnego. Na uwagę zasługują rozwiązania, jakimi posłużono się podczas budowy budynku.
Główne założenia architektonicznie dobrze oddaje klasyczny już opis przygotowany przez zespół amerykańskich uczonych, którzy zwrócili uwagę na łączenie różnych cech. „Plan podłużnej bazyliki (centralna przestrzeń otoczona niższymi nawami bocznymi) z potężną kopułą centralną” (R. Mark et. al. 1993, s. 867). Jak z kolei wskazuje Magdalena Garnaczarska:
„Główną przestrzeń wyznaczono przez cztery potężne filary, na nich wspierają się arkady oraz pendentywy, które pozwalają na przejście do formy kolistej, wieńczonej przez ogromną kopułę. Jest ona od strony wschodniej i zachodniej wsparta przez cztery niższe półkopuły z eksedrami. Nawy boczne wydzielono za pomocą kolumnowych arkad, nad których wsparto empory. Od zachodu zaś znajduje się prostokątny narteks (podwójny, wewnętrzny i zewnętrzny), do niego też przylegało atrium otoczone z trzech stron kolumnowym portykiem”.
Hagia Sophia przez kilkaset lat była największym na świecie budynkiem zwieńczonym kopułą. Na jej szczycie znajdował się złoty krzyż zdobiony kamieniami szlachetnymi. Równie imponująco wyglądały wnętrza świątyni, gdzie uwagę zwracały dekoracje z wykorzystaniem importowanych marmurów czy mozaiki o motywach ornamentalnych i figuralnych.
Rozmach architektoniczny i bogata symbolika realizowały także cele polityczne, podkreślając wysoką pozycję cesarza. Wymowny jest fakt, że w sąsiedztwie Kościoła Mądrości Bożej (Hagia Sophia) znajdował się kompleks pałacowy, będący główną siedzibą cesarzy bizantyjskich. Władza i religia ściśle się ze sobą przeplatały.
Hagia Sophia wielokrotnie ulegała uszkodzeniom, m.in. w latach: 859, 869, 989, 1346. Za każdym razem jednak podejmowano wysiłki mające na celu odbudowę i rekonstrukcję budynku. Kościół pozostał symbolem Cesarstwa Bizantyńskiego aż do jego kresu.
Hagia Sophia jako meczet i muzeum
Długi proces upadku Bizancjum dopełnił się w 1453 roku. Wtedy to wojska Imperium Osmańskiego, którym przewodził Mehmed II, zajęły Konstantynopol. Jedną z pierwszych decyzji zwycięskiego władcy było przekształcenie Kościoła Mądrości Bożej w meczet. Miasto zostało zrujnowane, ale budynek Hagii Sophii przetrwał, by symbolizować potęgę kolejnego władcy i nowej religii.
Hagia Sophia uległa przeobrażeniom – z rozkazu Mehmeda II z wnętrz usunięto m.in. freski i mozaiki oraz dostosowano przestrzeń do założeń świątyń muzułmańskich. Do budynku dodano cztery minarety. Utworzono nowe okna, a część istniejących zamurowano. Ponadto na terenie kompleksu świątynnego utworzono bibliotekę, szpital, hospicjum, wybudowano fontanny. Obecny wygląd Hagia Sophia zawdzięcza silnym przeobrażeniom właśnie z okresu imperium osmańskiego, zaś ostatnie duże przedsięwzięcia rewitalizacyjne państwo to realizowało w połowie XIX wieku przy wsparciu szwajcarskiego architekta Gaspare Fossati.
W 1934 roku władze Republiki Tureckiej zdecydowały się na desakralizację meczetu i utworzenie w tym miejscu muzeum. Od tego czasu Hagia Sophia pełniła nową rolę, stając się jednym z najważniejszych muzeów na świecie. Ostatni zwrot nastąpił po decyzji prezydenta Turcji Recepa Erdoğana z 2020 roku, by budynek ponownie stał się meczetem.
Hagia Sophia: ciekawostki
- W Hagii Sophii można znaleźć inskrypcję runiczną, zostawioną przez niejakiego Halfdana, wikińskiego członka waregów, będących we wczesnym średniowieczu gwardią przyboczną cesarza Bizancjum.
- Hagia Sophia była miejscem koronacji cesarzy Bizancjum.
- Hagia Sophia przez wieki pozostawała największą katedrą na świecie.
- Od lat Hagia Sophia wymieniana jest wśród najważniejszych i najliczniej odwiedzanych atrakcji turystycznych w Turcji.
- Budynek wielokrotnie niszczyły pożary i trzęsienia ziemi.
- Według legendy kolumny ze świątyni Artemidy w Efezie posłużyły do budowy Hagii Sophii.
