Geoffrey Parker – „Globalny kryzys. Wojna, zmiany klimatyczne i katastrofa w XVII wieku” – recenzja i ocena
Geoffrey Parker – „Globalny kryzys. Wojna, zmiany klimatyczne i katastrofa w XVII wieku” – recenzja i ocena
Gdyby doniosłość intelektualną książek liczyć miarą ciężaru to z pewnością pozycja Geoffreya Parkera znalazłaby się w czołówce. Ma ona bowiem, niemałą jak na książkę, wagę ponad 1,3 kg. Choć każdy czytelnik zapewne co najmniej raz w swoim życiu spotkał się z książką, której objętość obiecywała więcej, niż faktycznie dostarczona wartość intelektualna, to w tym przypadku jest inaczej – czego dowodem jest przyznana autorowi nagroda przez Akademię Brytyjską za „przełomowe osiągnięcie naukowe (…), które odmieniło pojmowanie danego tematu”.
Geoffrey Parker to jeden z najbardziej utytułowanych historyków na świecie, zwykle kojarzony z historią wojskowości. Tymczasem recenzowana pozycja jest skoncentrowana na tzw. siedemnastowiecznym kryzysie, czyli perturbacjach polityczno-wojskowych oraz społecznych-gospodarczych, które dotknęły ówcześnie praktycznie wszystkie regiony świata w XVII wieku. W samych latach 1635–1666 autor wyróżnił 49 powstań i rewolucji (s. 17). Bunty społeczne i wojny przetaczały się przez znaczną część świata, podsycane zmianami klimatycznymi (zarówno chłodem, jak i suszami) oraz nie do końca roztropnymi i odpowiedzialnymi decyzjami rządzących. W efekcie tego wiele społeczeństw kończyło XVII wiek z mniejszą populacją niż ją zaczynało.
(…) ok. 1618 r., akurat, gdy liczba ludności osiągnęła niespotykane wcześniej wyżyny, globalne ochłodzenie dało początek ekstremalnym wydarzeniom klimatycznym, katastrofalnym zbiorom, i regularnym wybuchom epidemii. Systemy demograficzne ludzkości nie są w stanie swobodnie zaadaptować się do tak nie przyjaznych warunków, a mimo to większość rządów na całym świecie zamiast szukać sposobów na radzenie sobie z katastrofami naturalnymi i ratować swoich poddanych, tylko pogłębiała kryzys poprzez kontynuowanie wcześniej obranych kierunków polityki, a przede wszystkim wojen. (s.32)
„Globalny kryzys” to książka zdecydowanie wielowymiarowa i różni czytelnicy znajdą tam coś dla siebie. Tych, którzy są skoncentrowani na Polsce, z pewnością zaciekawi rozdział dotyczący pogranicza Rzeczypospolitej i Rosji. Tym niemniej to, co moim zdaniem jest największą wartością tej książki, to jej globalny i przekrojowy charakter. Chociaż duża jej część dotyczy wydarzeń, jakie miały miejsce w Europie to oprócz nich książka zawiera rozdziały o Imperium Osmańskim, Indiach czy Chinach dynastii Ming i Qing. Jej a-europocentryzm pokazuje, że ludzkość nie tylko dziś, ale także w przeszłości była dotykana globalnymi procesami, przenikającymi sztucznie utworzone granice między społecznościami.
Przez strony książki przewijają się takie postacie jak Kartezjusz, Cromwell, Hobbes, Richelieu, Galileusz, czy Filip IV. Oczywiście, nie mogło ich zabraknąć. Niemniej, pozycja ta upodmiotowia grupy, które zwykle nie zwracają takiej uwagi badaczy, jak przywódcy polityczni, wolnomyśliciele czy arystokracja. Po pierwsze, autor zwraca uwagę na fakt, że los kobiet był gorszy, niezależnie od regionu świata, od losu mężczyzn. Po drugie, wiele cytowanych źródeł to doświadczenia „przeciętnych” mieszkańców danych obszarów. Swój głos w historii uzyskują japońscy drukarze czy niemieccy szewcy. W książce Parkera widać, że ludzie cierpieli i umierali w podobnym stopniu niezależnie od miejsca zamieszkania. Redukcja populacji, która była odpowiedzią na kryzys klimatyczny następowała za sprawą: 1) zgonów na skutek samobójstw, chorób zakaźnych i wojny; 2) niższej liczby narodzin za czym stało unikanie/odkładanie małżeństw, dzieciobójstwo, aborcja i porzucanie potomstwa; 3) migracji (s. 108–132). Dzięki tej lekturze staje się jasne, że bezpieczeństwo klimatyczne, a właściwie jego brak, ma również swój wymiar historyczny.
Autor podzielił książkę na pięć głównych części. Poza tym z treści merytorycznych możemy wyodrębnić część „wstępną” zawierającą przedmowę, prolog i wstęp oraz „kończącą” zawierającą podsumowanie i epilog. Ponadto pozycję otwiera spis map i wykresów a zamykają tabela chronologii wydarzeń, podziękowania, uwagi o zapisie dat i nazw oraz źródłach, bibliografia i indeks. Łącznie główny tekst książki liczy 636 gęsto zadrukowanych stron z łącznej liczby niecałych 750 stron. Należy przy tym podkreślić, że w książce nie ma rozdziałów teoretycznych czy metodologicznych, zatem każda strona jest wypełniona analizą zdarzeń, danymi i/lub relacjami świadków opisywanych wydarzeń.
Część „wstępna” wraz z częścią I – nazwaną nieprzypadkowo „Łożysko kryzysu” – pokazują tło dalej opisywanych wydarzeń. Autor sprawnie spina kwestie przemian społeczno-polityczno-gospodarczych z występującymi ówcześnie zaburzeniami pogodowymi. W części II autor omawia doświadczenia obszarów, które dotknęła zarówno mała epoka lodowcowa, jak i globalny kryzys, tj. Chiny; Rzeczpospolita oraz Rosja; Imperium Osmańskie; Niemcy i państwa skandynawskie; Holandia Półwysep Iberyjski; Francja; Wielka Brytania i Irlandia. Część III to przykłady społeczności, którym do jakiegoś stopnia udało się uniknąć trudność – Imperium Mogołów; Włochy; Równiny Ameryki Północnej, Afryka i Australia oraz Japonia. To ta ostatnia była właściwie jedyną częścią świata, gdzie udało się kryzys w miarę sprawnie okiełznać. To jednak odbyło się kosztem wolności obywatelskich, centralizacji państwa, ograniczania wydatków na cele wojskowe i samoizolacji.
W części IV Parker pokazuje w jaki sposób struktury społeczne reagowały na kryzys. Jest to próba przekrojowego spojrzenia i uchwycenia wspólnego mianownika wśród wcześniej opisywanych zdarzeń i procesów. Wśród grup wywołujących nieposłuszeństwo autor przygląda się pozbawionym środków do życia oraz krytykom rządów (szlachcie, duchowieństwu czy wolnomyślicielom). Grupy te tworzyły i rozprzestrzeniały nowe, radykalne idee polityczne, czemu autor poświęca oddzielny rozdział. W części V autor analizuje skutki kryzysu. Jeden z rozdziałów przeznacza na analizę sposobów ucieczki ówczesnych ludzi od otaczających ich tragedii – były to nie tylko poezja, ale również używki. Warte odnotowania jest umasowienie szkolnictwa podstawowego przy jednoczesnym osłabieniu uniwersytetów.
Jednocześnie Parker zwraca uwagę na pojawianie się nowych nurtów intelektualnych, które dały podstawy Oświeceniu oraz próby ich blokady przez struktury kościelne. Ten ferment intelektualny oraz wyrastająca z niego sieć współpracujących ze sobą badaczy europejskich była tym, co odróżniała tę część Eurazji od jej wschodniej części, gdzie intelektualiści pracowali w samotności. To w tej różnicy autor poszukuje powodu dla pojawienia się Rewolucji Przemysłowej w Europie, a nie Azji.
Cena okładkowa w wysokości 99 PLN z pewnością do najniższych nie należy. Trzeba jednak pamiętać, że jest ona efektem projektu trwającego 14 lat a sama bibliografia liczy 50 stron, wypełnionych w większości źródłami pierwotnymi z badanej epoki.** W efekcie tego otrzymujemy wyjątkową pozycję, która dogłębnie i wielowymiarowo opisuje przemiany, jakie zaszły na świecie w XVII wieku.** Ze względu na mnogość poruszanych w niej kwestii można by wręcz nazwać ją podręcznikiem tego okresu historycznego. Pozycja ta pokazuje dramat, jaki spotyka zwykłych ludzi w przypadku, gdy przywódcy polityczni przejawiają tendencję do niedoceniania roli tego, co współcześnie nazywamy bezpieczeństwem klimatycznym. Z tego względu warta jest lektury nie tylko w wymiarze historycznym, lecz także w kontekście przyśpieszających zmian klimatu.
