Geneza i rozbudowa KL Auschwitz

Geneza i rozbudowa KL Auschwitz – zobacz też: Liczba ofiar Auschwitz: problemy

Na terenach ziem polskich wcielonych do Rzeszy liczba więźniów szybko zaczęła przerastać możliwości ich przetrzymywania. 13 grudnia 1939 roku prezydent Rejencji Katowickiej informował w piśmie do Himmlera, że pomieszczenia, jakimi dysponuje, są niewystarczające, a niektóre zostały już nawet 3-krotnie przepełnione. Apele w tej sprawie napływały także do Wrocławia, tj. do inspektora policji i służby bezpieczeństwa Arthura Wiganda oraz wyższego dowódcy SS i policji Ericha von dem Bacha-Zelewskiego. I tutaj zrodził się pomysł, by na terenie Rejencji Katowickiej powstał obóz koncentracyjny. Pierwszym planowanym terminem był styczeń 1940 roku. jednak do tego czasu nie doszło do podjęcia żadnej decyzji, co spowodowało falę nowych skarg i propozycji, m.in. utworzenia większego więzienia w Katowicach albo w Sosnowcu. W związku z planowanym atakiem na zachód Europy nastąpiła konieczność podjęcia szybkich decyzji co do powstania nowego obozu koncentracyjnego.

Brama obozu Auschwitz (fot. Logaritmo, domena publiczna)

1 lutego 1940 roku sztab personalny SS wydał polecenie przeprowadzenia inspekcji kilku więzień i obozów porozrzucanych w prowincjach Rzeszy. Wśród tych obiektów znajdował się też przejściowy obóz żydowski w Sosnowcu oraz byłe koszary wojskowe – przez krótki czas obóz przejściowy dla polskich jeńców wojennych – w Oświęcimiu. Za Oświęcimiem przemawiało m.in. to, że znajdowały się tutaj budynki murowane (14 parterowych i 8 piętrowych) wraz z kompleksem kilkudziesięciu drewnianych baraków, dogodne połączenie kolejowe, położenie w widłach Wisły i Soły ułatwiające izolację oraz istnienie w sąsiedztwie koszar niezabudowanych terenów umożliwiających w przyszłości rozszerzenie obozu. Ostatecznie pod koniec kwietnia 1940 roku sfinalizowano rozmowy w sprawie obozu w Oświęcimiu.

Na przełomie drugiej i trzeciej dekady kwietnia do Oświęcimia została wysłana komisja, na czele której stanął kierownik obozu w Sachsenhausen SS-Hauptsturmführer Rudolf Höss. Razem z nim na miejsce przybył dr Kirchert jako ekspert do spraw sanitarnych i SS-Untersturmführer Seidler jako ekspert ds. budowlanych. Po dwóch dniach wizytacji członkowie komisji orzekli, że koszary te nadają się do założenia regularnego obozu, jednak za konieczne uznano zainstalowanie wodociągu i kanalizacji. Po złożeniu oświadczenia w Oranienburgu przez Hössa, Himmler nakazał Glücksowi założyć bezzwłocznie obóz kwarantanny o pojemności około 10 000 ludzi i zasiedlić go więźniami. Komendantem Konzentrationslager Auschwitz został Rudolf Höss, który 1 maja 1940 roku wraz z kilkoma esesmanami udał się na miejsce Oświęcimia, by rozpocząć przygotowania. 20 maja z Sachsenhausen przybył pierwszy transport więźniów. Było to 30 kryminalistów niemieckich, specjalnie wybranych przez Gerhardta Palitzscha. Byli oni z reguły okrutni i brutalni, a ich zadanie polegać miało na pomaganiu esesmanom w pilnowaniu więźniów. Więźniów tych zwano także „starszymi obozu” lub „założycielami obozu”.

14 czerwca do KL Auschwitz przybył z więzienia w Tarnowie pierwszy transport więźniów, który składał się z 728 Polaków. W pięć dni po przywiezieniu tego transportu przystąpiono do stopniowego wysiedlania ludności polskiej z rejonów w pobliżu Auschwitz, gdyż obawiano się, że Polacy będą chcieli pomagać więźniom.

8 lipca z kilku ładniejszych domów przy ulicy Legionów, Krótkiej i Polnej w dzielnicy Zasole wysiedlono polskie rodziny, a domy te przeznaczono następnie dla oficerów i podoficerów SS oraz ich rodzin. W listopadzie tego roku ponowiono akcję wysiedleńczą w tej dzielnicy i tak jak to miało miejsce w lipcu, tak i teraz domy polskie przekazano esesmanom, tworząc w ten sposób wokół obozu osiedle ([SS-Siedlung]). Na początku roku 1941 zaczęto także wysiedlać ludność z pobliskich wsi, m.in. Pławy, Babice, Broszkowice, Brzezinka, Budy, Harmęże czy Rajsko. Wyludniony teren o powierzchni 40 km kwadratowych nazwano strefą interesów obozu ([Interessengebiet]). Strefę tę stanowiły ziemie położone w rozwidleniu Wisły i Soły.

Polecamy e-booka „Z Miodowej na Bracką”:

Zobacz też:

Rozbudowa obozu

Na samym początku założeniem władz nazistowskich było osadzanie w KL Auschwitz tylko Polaków. Do 1 marca 1941 roku osadzono w nim 10 900 więźniów, głównie Polaków. Jednak 1 marca 1941 roku obóz wizytował Reichsführer SS Himmler, który po dwudniowej wizycie rozkazał Hössowi rozbudować obóz w Oświęcimiu, tak by mógł pomieścić przynajmniej 30 000 więźniów, zbudować na terenie wsi Brzezinka obóz dla 100 000 jeńców wojennych, dostarczyć koncernowi IG-Farbenindustrie 10 000 więźniów do budowy zakładów przemysłowych w Dworach k. Oświęcimia, zagospodarować cały teren pod względem rolniczym oraz rozbudować rzemieślnicze warsztaty obozowe.

Od lata 1941 roku trwały prace nad rozbudowaniem KL Auschwitz. Powstała kuchnia obozowa i 8 budynków jednopiętrowych, a w 14 parterowych nadbudowano jedną kondygnację. Z planowanego drugiego kompleksu pomieszczeń dla więźniów wzniesiono 20 budynków jednopiętrowych na tzw. przedłużeniu obozu, a ponadto budynek przyjęć więźniów.

W tym czasie zaczęła się także budowa zakładów IG-Farbenindustrie w Dworach. W wyniku rozmów tej firmy z komendanturą obozu oraz przedstawicielami Głównego Urzędu Gospodarki i Administracji SS ([SS-Wirtschafts- und Verwaltungshauptamt] – [WVHA]) postanowiono, że KL Auschwitz będzie dostarczać więźniów do budowy, a następnie do pracy w niemieckiej fabryce. Jednak trudności związane z dowożeniem więźniów do pracy, wyczerpanie ludzi obniżające wydajność pracy, skłoniły koncern IG-Farbenindustrie do wybudowania dla więźniów w wysiedlonej wsi Monowice odrębnego obozu. Więźniów umieszczano w nim od października 1942 roku.

Zakłady IG Farben, w których pracowali więźniowie obozu w Monowitz (fot. ze zbiorów Deutsches Bundesarchiv , Bild 146-2007-0057, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Niemcy)

W 1941 roku utworzono w KL Auschwitz szereg komand pracujących na roli, których zadaniem było m.in. zbieranie siana, zbóż itp. Następnie przystąpiono do tworzenia dużych gospodarstw i farm rolno-hodowlanych. Takie gospodarstwa powstały np. w Harmężach czy Budach. W Rajsku natomiast założono stację doświadczalną roślin, w której prace badawcze poświęcono głównie hodowli rośliny kok-sagizu, zawierającej w korzeniach substancję gumodajną. Przy gospodarstwach tych budowano baraki lub adaptowano już istniejące budynki, by osadzać tam więźniów, tworząc w ten sposób, tak jak to miało miejsce w Monowicach, obozy filialne.

W ciągu 1941 roku rozbudowano istniejące w obozie warsztaty rzemieślnicze oraz przedsiębiorstwo SS pod nazwą Niemieckie Zakłady Wyposażenia ([Deutsche Ausrüstungswerke] – [DAW]).

Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”

Powstanie Auschwitz II

Budowę Birkenau zaczęto w październiku 1941 roku, kiedy to w obozie macierzystym znajdowało się już blisko 20 000 więźniów. Liczba ta była tak wysoka, ponieważ między 7 a 25 października tego roku przywieziono około 10 000 jeńców radzieckich, których osadzono w wydzielonej części obozu macierzystego. W związku z przepełnieniem KL Auschwitz, obóz w Brzezince budowano pospiesznie, bez uzbrojenia terenu.

1 marca 1942 roku zlikwidowano obóz radzieckich jeńców wojennych, a pozostałych przy życiu 945 Rosjan i część innych więźniów przeniesiono do powstającego obozu w Birkenau. 26 marca 1942 roku na wydzielonym i ogrodzonym murem terenie utworzono oddział kobiecy ([Frauenabteilung]), w którym osadzono 999 Niemek z KL Ravensbrück, oraz 999 Żydówek z Popradu na Słowacji. Pierwsze Polki przywieziono w dniu 27 kwietnia 1942 roku z więzienia Montelupich w Krakowie.

W dniach 17 i 18 lipca 1942 roku Himmler po raz drugi wizytował Auschwitz. W wyniku inspekcji polecił Hössowi przyspieszyć budowę obozu w Birkenau, zlikwidować więźniów niezdolnych do pracy i rozbudować przedsiębiorstwa zbrojeniowe.

Do sierpnia 1942 roku wybudowano w Birkenau dwa odrębne obozy oznaczone jako obóz BIa ([Bauabschnitt Ia] – odcinek budowlany Ia) oraz obóz BIb. Ten drugi był przeznaczony dla mężczyzn, a od marca 1942 roku funkcjonował jako filia KL Auschwitz. W pierwszej połowie sierpnia roku 1942 do BIa przeniesiono kobiety z Auschwitz i utworzono tam kobiecy obóz koncentracyjny ([Frauenkonzentrationslager]), który także stał się filią KL Auschwitz.

Tempo budowy nowego obozu było olbrzymie. W 1943 roku ukończono zabudowę II odcinka budowlanego ([BII]). Wybudowano tam sześć obozów mieszkalnych. Najwcześniej uruchomiono obóz BIIe, tworząc tam w lutym 1943 roku familijny obóz dla Cyganów. Po jego likwidacji utworzono zeń obóz kwarantanny męskiej, następnie obóz przejściowy dla więźniów, których miano wysłać w głąb Niemiec. Od listopada 1944 roku odcinek ten przeznaczony był dla chorych więźniarek, niezdolnych do pracy oraz dzieci.

Brama obozu Auschwitz II (Birkenau), widok z wnętrza obozu (fot. Angelo Celedon , na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 2.5)

W lipcu 1943 roku uruchomiono obóz BIId oraz BIIf. Obóz BIId był przeznaczony dla więźniów zdrowych, przeniesionych z BIb. W związku z tym przeniesieniem cały odcinek BI stał się obozem kobiecym. W obozie BIIf umieszczono męski szpital więźniarski, zwany Häftlingskrankenbau. W sierpniu 1943 roku utworzono w obozie BIIa kwarantannę dla nowo przybyłych więźniów. W obozie BIIb utworzono obóz familijny dla Żydów z Terezina. Po zlikwidowania obozu familijnego, we wrześniu i październiku 1944 roku osadzono tam transport Polek z obozu w Pruszkowie. W końcowym etapie istnienia obozu przeniesiono tu więźniarki z odcinka BIb. Odcinek BIIc początkowo służył do magazynowania rzeczy zagrabionych pomordowanym Żydom, jednak w czerwcu 1944 roku utworzono tutaj oraz na terenie nieukończonego jeszcze odcinka budowlanego BIII (zwanego także „Meksykiem”), obóz przejściowy (depozytowy) dla Żydówek, głównie z Węgier. Umieszczano tam kobiety, wśród których nie zdążono jeszcze przeprowadzić selekcji.

Polecamy e-booka „Z Miodowej na Bracką” – Tom drugi!

Do listopada 1943 roku Konzentrationslager Auschwitz rozrósł się do niebotycznych rozmiarów. Całym tym kompleksem kierował Rudolf Höss poprzez podległych mu kierowników poszczególnych obozów. Jednak jesienią 1943 roku na wniosek szefa WVHA Oswalda Pohla obóz oświęcimski został podzielony na trzy obozy. Nastąpiły także zmiany na stanowisku komendanta obozu. 11 listopada 1943 roku Hössa zastąpił dotychczasowy szef Urzędu DI w WVHA, SS-Obersturmbannführer Arthur Liebehenschel, który 22 listopada rozkazem garnizonowym nr 53/43 podzielił obóz na:

• Konzentrationslager Auschwitz I – Stammlager
• Konzentrationslager Auschwitz II – Birkenau
• Konzentrationslager Auschwitz III – Aussenlager.

KL Auschwitz I obejmował obóz macierzysty, a jego komendantem był Liebehenschel. W skład KL Auschwitz II wchodziły wszystkie obozy w Birkenau oraz obozy filialne przy gospodarstwach rolno-hodowlanych. Jego komendantem został SS-Sturmbannführer Fritz Hartjenstein. W skład KL Auschwitz III weszło 9 obozów filialnych: w Monowicach, Jaworznie, Jawiszowicach, Świętochłowicach, Łagiszy, Wesołej k. Mysłowic, Goleszowie, Libiążu, Sosnowcu i Brnie. Jego komendantem mianowano SS-Hauptsturmführer Heinrich Schwarz, a siedzibą komendantury były Monowice.

Komendantowi KL Auschwitz I podlegali komendanci pozostałych obozów, a administracja obozów nadal była prowadzona centralnie przez Komendanturę KL Auschwitz I.

Fabryka śmierci

Pierwsze krematorium, mieszczące się w przerobionym magazynie amunicyjnym, zostało oddane do użytku 5 lipca 1940 roku. Początkowo służyło tylko do palenia zwłok zmarłych więźniów, z czasem, po rozbudowaniu, zaczęło pełnić również funkcję komory gazowej.

Jednakże tym, co sprawiło, że Auschwitz stał się najbardziej niesławnym obozem koncentracyjnym, były cztery krematoria i komory gazowe znajdujące się w Birkenau, których budowa rozpoczęła się latem 1942 r. Powstawały w przyspieszonym tempie – codziennie zatrudniano po kilkuset więźniów na nocne i dzienne zmiany. Pierwszym oddanym do użytku było krematorium IV, które zaczęło pracę 22 marca 1943 r. Następnym było krematorium II (31 marca), potem V (4 kwietnia) i wreszcie III 25 (czerwca).

Piec krematoryjny z obozu w Auschwitz, fot. Pimke , na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0)

W obozach zagłady miano dokonywać natychmiastowej eksterminacji zaraz po przybyciu transportu. W Polsce do takich ośrodków zaliczano Bełżec, Sobibór, czy Chełmno nad Nerem. Obozy koncentracyjne różniły się od nich w swoim założeniu i tak też było w przypadku KL Auschwitz-Birkenau. Obóz ten miał początkowo służyć przetrzymywaniu więźniów, a także wykorzystywaniu ich do pracy na rzecz III Rzeszy. Z czasem jednak zaczął on upodabniać się w swoich zadaniach do obozu zagłady. Można przyjąć, że stało się to w momencie, gdy w 1943 roku zbudowano komory gazowe w Birkenau i zaczęto prowadzić systematyczną zagładę ludności żydowskiej.

Likwidacja obozu

W wyniku ciągłych klęsk, jakie Wehrmacht ponosił w 1944 roku oraz ze względu na groźbę wkroczenia Armii Czerwonej na tereny obozów koncentracyjnych, władze III Rzeszy nakazały komendantom rozpocząć przygotowania do ewakuacji obozów. Likwidację obozu przeprowadzano przez zagładę niezdolnych do pracy oraz stopniowe wywożenie w głąb Rzeszy więźniów zdolnych do pracy.

1 listopada 1944 roku zlikwidowano obóz kwarantanny męskiej BIIa, 24 listopada zlikwidowano BIa i BIb. 25 listopada na rozkaz Pohla wcielono KL Auschwitz II do obozu macierzystego KL Auschwitz I, a obóz koncentracyjny Auschwitz III przemianowano na Konzentrationslager Monowitz. W tym momencie rozrastał się jeszcze tylko obóz w Monowicach, który w 1944 roku wzbogacił się o 20 nowych obozów filialnych. W październiku 1944 roku zaniechano ostatecznie rozbudowy Stammlager, wstrzymano zabudowę odcinka BIII, nie podjęto realizacji planowanego odcinka BIV, przystąpiono do ewakuacji magazynów budowlanych.

Radzieccy żołnierze przy głównej bramie wyzwalanego obozu (fot. Muzeum Auschwitz-Birkenau)

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/

Bibliografia

Pamiętniki

• Albin K., List gończy, Oświęcim 1996.
• Autobiografia Rudolfa Hössa komendanta obozu oświęcimskiego, Kraków 2003.
• Czech D., Kalendarz wydarzeń w KL Auschwitz, Oświęcim 1992.
• Höss R., Wspomnienia Rudolfa Hössa, [w:] Oświęcim w oczach SS, Oświęcim 1998.

Höss R., Broad P., Kremer J., Oświęcim w oczach SS..., Oświęcim 1998.

• Jekiełek-„Żmija” W., W pobliżu Oświęcimia, Warszawa 1963.
• Kielar W., Anus mundi, Kraków 1972.
• Laks S., Gry oświęcimskie, Oświęcim 1998.
• Liblau C., Kapo w Auschwitz, Oświęcim 1996.
• Nyiszli M., Byłem asystentem doktora Mengele, Oświęcim 2000.
• Numery mówią. Wspomnienia więźniów KL Auschwitz, Katowice 1980.
• Siwek W., Kiedyś to namaluję..., Oświęcim 2000.
• Szmaglewska S., Dymy nad Birkenau, Warszawa 1945.

Opracowania naukowe

• Auschwitz. Nazistowski obóz śmierci, red. Piper F., i Świebocińska T., Oświęcim 1998.
• Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu, t. 1-5, red., Piper F., Długoborski W., Oświęcim 1995.
• Czech D., Kalendarium wydarzeń w KL Auschwitz, Oświęcim 1992.
• Fejkiel W., Więźniarski szpital w KL Auschwitz, Oświęcim 1994.
• Gumkowski J., Kułakowski T., Zbrodnie hitlerowskie przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, Warszawa 1965.
• Grunberg K., SS – czarna gwardia Hitlera, Warszawa 1975.
• Jagoda Z., Kłodziński S., Masłowski J., Więźniowie Oświęcimia, Kraków 1984.
• Langbein H., Ludzie w Auschwitz, Oświęcim 1994.
• Masłowski J., Oświęcim – cmentarz świata, Warszawa 1995.
• Piper F., Ilu ludzi zginęło w KL Auschwitz, Oświęcim 1992.
• Rawicz J., Dzień powszedni ludobójcy, Warszawa 1971.
• Sehn J., Obóz koncentracyjny Oświęcim-Brzezinka, Warszawa 1960.
• Sobański T., Ucieczki oświęcimskie, Warszawa 1974.
• Strzelecki A., Ewakuacja, likwidacja i wyzwolenie KL Auschwitz, Oświęcim 1982.
• Strzelecki A., Ostatnie dni obozu Auschwitz, Oświęcim 1995.
• Williamson G., SS. Gwardia Adolfa Hitlera, Warszawa 1995.
• Wysocki W.J., Bóg na nieludzkiej ziemi, Warszawa 1999.

Redakcja: Roman Sidorski