Funkcjonowanie skarbu nadwornego Rzeczpospolitej w latach 1587-1632

W poniższym tekście postaram się scharakteryzować kilka podstawowych kwestii związanych z funkcjonowaniem skarbu nadwornego w okresie panowania Zygmunta III Wazy na tronie polskim. Będą to: miejsce skarbu nadwornego w systemie organizacji skarbowej Rzeczpospolitej, sytuacja finansowa króla w poszczególnych fazach panowania oraz wysiłki podejmowane w celu jej poprawy. Spróbuje także omówić odmienność polskiego skarbu nadwornego na tle innych krajów europejskich. Zakres rzeczowy tekstu obejmuje zarówno skarb nadworny koronny, jak i litewski. Bazę źródłową dla poniższych rozważań stanowią dokumenty zebrane w Volumina Legum (Volumina Legum, opr. J. Ohryzko, t. 1-8, Petersburg 1859-1860; dalej: VL).

Skarb nadworny, obok skarbu kwarcianego i tzw. pospolitego stanowił dopełnienie systemu skarbowego Rzeczpospolitej. Jednak w odróżnieniu od dwóch pozostałych kas, jedynym jego dysponentem, przynajmniej w teorii, był król. Ze zgromadzonych środków panujący finansował działanie dworu, wypłacał pensje urzędnikom dworskim, pokrywał koszty prywatnych poselstw, realizował zobowiązania finansowe wynikające z pacta conventa.

Podskarbi wielki oraz podskarbi nadworny. Ich obowiązki

Administracyjną zwierzchność nad skarbem nadwornym sprawował podskarbi wielki, jednak z uwagi na to, że rzadko przebywał na dworze, był wyręczany przez podskarbiego nadwornego. Kompetencje i zależności między tymi urzędnikami regulowała ustawa „O urzędzie podskarbiów” z 1607 r., podsumowująca postanowienia zawarte w podobnych aktach prawnych wydawanych w czasie panowania Kazimierza Jagiellończyka, Zygmunta I i Zygmunta II Augusta. Czytamy w niej:

(…) postanawiamy: aby dochody wszystkie z dóbr naszych nie do innych rąk, jeno do Urzędu Skarbowego nad którym Podskarbi Wielki przedniejszą władzę ma, oddawane były (VL, t. II, s. 439).

Do obowiązków podskarbiego wielkiego należało kwitowanie dochodów, przekazywanie dóbr po zmarłych posesorach nowym zarządcom, spisywanie inwentarzy i inne kwestie związane z funkcjonowaniem skarbu. Obowiązki podskarbiego nadwornego koronnego obejmowały natomiast administrowanie skarbem nadwornym w imieniu podskarbiego wielkiego, zwłaszcza w czasie jego nieobecności na dworze. W związki z tym podskarbi koronny kwitował wpływy i sprawował zarząd nad dobrami królewskimi. Poza tym sprawował on pieczę nad wydatkami dworu, miał obowiązek stałego przebywania przy królu oraz wypłacania pensji urzędnikom i funkcjonariuszom dworskim.

Zestawienie osób sprawujących funkcję podskarbiego koronnego nadwornego w omawianym okresie zawiera poniższa tabela.

Na Litwie natomiast...

Funkcjonowanie skarbu nadwornego w Wielkim Księstwie Litewskim cechowały pewne odmienności. Chodzi tu przede wszystkim o rolę podskarbiego nadwornego. Urząd ten na Litwie, poza nielicznymi sytuacjami, miał charakter tytularny, choć formalnie, podobnie jak w Koronie, był on podporządkowany podskarbiemu wielkiemu litewskiemu. Za działalność i pracę urzędu odpowiadał natomiast skarbny. Urząd ten powstał najprawdopodobniej pod koniec panowania Kazimierza Jagiellończyka.

Skarbny organizował codzienną pracę urzędu, wydawał decyzje i kontrolował ich wykonanie, swoją funkcję sprawował, podobnie jak podskarbi nadworny w Koronie, w imieniu podskarbiego wielkiego.

Cechą charakterystyczną urzędów nadwornych w Wielkim Księstwie Litewskim jest ich okresowe funkcjonowanie. Intensyfikacja prac następowała w okresie przygotowań do przyjęcia monarchy i w czasie jego przebywania. Wtedy też angażowano podskarbiego nadwornego. Sprawował on nadzór nad siedzibą królewską, w niektórych przypadkach kwitował odbiór pieniędzy wpływających do skarbu, czasem także pewne zadania zlecał mu król.

Kontrola pracy podskarbich

Konstytucja „O urzędzie podskarbiów” precyzuje też sposób rozliczania podskarbiego nadwornego koronnego i litewskiego. Zajmował się tym specjalny trybunał powołany przez króla. Składał się z trzech dostojników z Wielkopolski i trzech z Małopolski. Po zakończeniu sejmu mieli oni w ciągu ośmiu tygodni przybyć na dwór. Warto też dodać, że szlachta zmierzała do podporządkowania izbie poselskiej urzędu podskarbiego nadwornego, by móc go kontrolować i ewentualnie karać za uchybienia w pełnieniu obowiązków. W zakresie skarbu nadwornego przed owym trybunałem rozliczał się także podskarbi wielki.

Pisarze skarbowi

Personelem funkcyjnym w administracji skarbu nadwornego byli pisarze skarbowi. Jednego z nich mianował król, zaś drugiego podskarbi wielki. O kompetencjach tych urzędników mówi nieco przysięga, którą musieli składać przed królem, w momencie obejmowania urzędu. Pisarze byli zobowiązani do zachowania tajemnic skarbowych. Istnienie dwóch urzędników miało stanowić mechanizm kontrolny zabezpieczający przed nadużyciami. Widać to dobrze na przykładzie sygnowania kwitów w czasie nieobecności podskarbich. W tej sytuacji wydawane dokumenty musieli podpisać obaj pisarze.

A skąd ten skarb? Teoria i praktyka. Ciężka dola Zygmunta III

Zygmunt III Waza

Podstawą finansowania skarbu nadwornego były dochody z królewszczyzn, które dzielono na pięć części: 1/5 dochodów pobierał dzierżawca królewszczyzny, 1/5 przekazywano do skarbu rawskiego, a 3/5 miał otrzymywać król. Były to jednak założenia czysto teoretyczne, których realizacja pozostawiała wiele do życzenia zarówno w kwestii finansowania skarbu kwarcianego jak i rozliczeń z dworem.

Na skutek nieudolnej polityki skarbowej i braku odpowiedniego zaangażowania w sprawy wewnętrzne, możliwość ściągania 3/5 dochodów została utracona. U progu panowania Zygmunta III większość królewszyzn była obciążona różnego rodzaju świadczeniami, bądź zastawiona. Natomiast w miarę regularnie wpływały dochody z ceł, żup solnych, podwodnego, czy dochody z mennic. Nie były one jednak w stanie zmienić trudnej sytuacji finansowej nowego monarchy, tym bardziej, że w omawianym okresie uległy zmniejszeniu.

Dochody z cła koronnego za czasów Stefana Batorego wynosiły 12 tys. zł, natomiast w pierwszych latach panowania Zygmunta III już tylko 6,8 tys. zł. Analogicznie, dochody z mennic wynosiły 4 tys. zł, natomiast za czasów pierwszego Wazy na polskim tronie zmniejszyły się do 1000 zł. Przedstawione liczby charakteryzują sytuację ekonomiczną Zygmunta III w pierwszym okresie jego panowania. Dochody skarbu nadwornego w latach 1587-1590 wynosiły od 81 tys. do prawie 92 tys. zł, gdy tymczasem potrzeby nowego monarchy obliczano na ok. 300 tys. zł. Jeszcze bardziej obrazowo problem ten opisuje Kazimierz Lepszy (K. Lepszy, Rzeczpospolita w dobie sejmu inkwizycyjnego, Kraków 1939, s. 122):

Nowo wybrany król zastał w skarbie pustki, dodatkowo musiał obdarować swoich nowych stronników, którzy ułatwili mu objęcie tronu polskiego. Sytuacja finansowa króla była wówczas groźna do tego stopnia, że kiedy po koronacji miał on ruszyć z dworem do Warszawy krakowskie przekupki i handlarze zaczęli dopominać się od króla zapłaty za zakupione produkty żywnościowe. (…) król był w tak trudnej sytuacji finansowej iż nie był w stanie wysłać posła do Turcji, a w skutek braku paszy padło kilka koni ze stajni królewskiej.

W tych okolicznościach król zaczął podejmować działania zmierzające do poprawy własnej sytuacji finansowej. Miały one charakter dwutorowy: z jednej strony chodziło o znalezienie nowych źródeł dochodów, które pozwoliłyby na prawidłowe funkcjonowanie dworu i realizację wszystkich jego zadań, z drugiej zaś Zygmunt III nie zamierzał rezygnować z praw do dochodów z dzierżawionych królewszczyzn, czyli tzw. „trzech części”. Najważniejszym przejawem tych działań były ustawy: „Ordinatio o prowentach królewskich w Wielkim Księstwie Litewskim” z 1598 r., oraz „Rationes stołu Jego Królewskiej Mości” z 1590 r. Podstawowym założeniem obu aktów prawnych jest wydzielenie pewnej grupy starostw, zarówno w Koronie jak i na Litwie, na potrzeby dworu królewskiego. Z dóbr na terenie korony wydzielono: starostwo sandomierskie, samborskie, ekonomię malborską, wielkorządy krakowskie, Rogoźno i Czczew. Dóbr tych nie wolno było obciążać jurgieltami ani rozczłonkowywać. Natomiast w Wielkim Księstwie Litewskim były to ekonomie: grodzieńska, brzeska, mohylewska, szawelska i olicka.

Obie ustawy nawiązywały do programu ruchu egzekucyjnego w zakresie obciążania dóbr królewskich, i wskazywały na chęć uporządkowania domeny. Jest to jednak nawiązanie połowiczne, dlatego że wymienione ustawy dotyczyły tylko wąskiej grupy dóbr, dającej, w części koronnej 10% dochodu z całości królewskich majątków. Ustawa z 1590 r. była formą zabezpieczenia się szlachty przed zapowiedzianą rok wcześniej weryfikacją tytułów prawnych do posiadanych dóbr w koronie: „iż ten skarb jurgieltami i oneramii jest ścieniony, przeto onych na przyszłym pierwszym sejmie mamy uczynić, ze stanami koronnemi do tego sejmu należącymi, gdzie każdy tego pro cognitione ma się stawić z prawem swym bez pozwu, wszakże póki ta kognicyja nie dojdzie nie chcemy derogować prawu niczyjemu” (VL, t 2, s. 282). Na tej podstawie dobierano też dobra, które miały być wydzielone na potrzeby skarbu nadwornego.

Były to po pierwsze dobra dzierżone przez podskarbiego wielkiego. Drugą grupę stanowiły dobra trzymane na podstawie krótkoterminowych umów dzierżawnych i wreszcie wakujące na skutek śmierci posesora. Dodać należy, iż wyżej wymienione ustawy nie zmieniały struktury organizacyjnej, ani ram prawnych, w których funkcjonował skarb nadworny.

Dochody uzyskane z grupy wydzielonych dóbr nie zaspokajały potrzeb dworu królewskiego. Dlatego też Zygmunt III po 1590 r. zaczyna tworzyć nowe ekonomie wbrew regulacjom zapisanym w wyżej omówionych ustawach. Powoduje to sprzeciw szlachty, która w 1607 r. wymusza na królu zobowiązanie do nie tworzenia nowych ekonomii i zniesienia dotychczas utworzonych.

Początek XVII wieku. Mała stabilizacja?

W pierwszym 15-leciu XVII wieku obserwujemy z jednej strony dalszy ciąg trudności finansowych dworu, związanych chociażby z rokoszem, z drugiej strony dają się zauważyć pewne oznaki stabilizacji ekonomicznej. Dowodem na to jest wspieranie przez króla własnymi środkami wojny z Wielkim Księstwem Moskiewskim, ale też wypłacanie zaległego żołdu, aby uchronić kraj przed grabieżami dokonywanymi przez skonfederowanych żołnierzy.

Zdecydowaną poprawę sytuacji finansowej króla da się odczuć w latach 20-tych XVII wieku. Wynikała ona po części z funkcjonowania ekonomii wydzielonych w 1589 i 1590 r., ze stopniowego odzyskiwania sum neapolitańskich i zwiększenia się dochodów prywatnej szkatuły, zasilanej zyskami z nominacji na wysokie urzędy państwowe oraz „dowodami wdzięczności” za okazaną łaskę królewską.

Stabilizacja sytuacji finansowej pozwoliła Zygmuntowi III na utrzymywanie zamków w Ujazdowie, Warszawie czy Wilnie oraz na pokrywanie kosztów związanych z mecenatem artystycznym panującego.

Na tle skarbowości europejskiej, skarb nadworny stanowił swego rodzaju ewenement. Tylko Rzeczpospolita tak silnie rozgraniczała dochody państwa od dochodów władcy. Tylko tu pobierano podatek z dóbr należących do panującego. W porównaniu z władcami innych państw europejskich, polscy monarchowie mieli znacznie słabszą pozycję materialną, wynikająca z braku własnego i dziedzicznego majątku. Polska linia Wazów była w szczególne trudnej sytuacji po utracie dziedzicznego tronu szwedzkiego. Nietypowa sytuacja skarbu nadwornego Rzeczpospolitej wynikała również z niejasnych przepisów, które nie precyzowały, jakie konkretnie potrzeby finansowe kraju pokrywa król, a jakie powinny być realizowane z podatków nakładanych przez sejm.

***

Podsumowując funkcjonowanie skarbu nadwornego Rzeczpospolitej w omawianym okresie można wyróżnić kilka faz jego działalności. Okres od 1587 do 1589 to czas wielkich problemów finansowych Zygmunta III, spotęgowanych niestabilną sytuacją wewnętrzną. Okres od roku 1589/90 do początku lat 20-tych XVII w. to z kolei czas reform skarbowych, które stopniowo, w połączeniu z gospodarnością Zygmunta III przyniosły poprawę jego sytuacji ekonomicznej. Ostatnie lata rządów to wreszcie okres stabilizacji finansowej i osiągania dochodów pokrywających w pełni potrzeby finansowe króla. Pod koniec panowania król otrzymywał łącznie z dóbr koronnych i litewskich prawie 457 tys. zł, a potrzeby tego okresu oblicza się na ok. 447 tys. zł. Tak więc największą zasługą Zygmunta III Wazy w zakresie finansów dworskich było ich ustabilizowanie oraz zapewnienie odpowiednich źródeł dochodów niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania dworu królewskiego.

Źródła danych w tabelach

• Tab. 1: A. Filipczak-Kocur, Skarbowość Rzeczpospolitej w latach 1587-1648, Warszawa 2006, s. 342.
• Tab 2: Ibidem, s. 343.
• Tab 3: Urzędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI – XVIII. Spisy, Kórnik 1994, s. 183.

Bibliografia

1. Historia dyplomacji polskiej, red. Z. Wójcik, t II, Warszawa 1982.
2. Urzędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI – XVIII. Spisy, oprac. H. Lulewicz, Kurnik 1994.
3. Volumina Legum, opr. J. Ohryzko, t. 1-8, Petersburg 1859-1860.
4. W. Czapliński, Sprzedawanie urzędów w Polsce w połowie XVII wieku, „Przegląd Historyczny”, z. 1, 1959.
5. A. Filipczak–Kocur, Skarbowość Rzeczpospolitej 1567-1648, Warszawa 2006.
6. A. Filipczak–Kocur, Z dziejów skarbu nadwornego Zygmunta III Wazy, „Czasopismo prawno-historyczne”, t. XXXVIII, z. 1, 1986.
7. W. Leitsch, Finanse i działalność budowlana dworu królewskiego, Warszawa 1999.
8. K. Lepszy, Rzeczpospolita w dobie sejmu inkwizycyjnego, Kraków 1939.
9. A. Sucheni-Grabowska, Losy egzekucji dóbr w Koronie w latach 1574-1650, „Kwartalnik Historyczny”, z. 1, 1973.
10. J. Wimmer, Wojsko i skarb Rzeczpospolitej u schyłku XVI i pierwszej połowie XVII wieku, „Studia i materiały do historii wojskowości”, t. XIV, z. 1, 1968.
11. H. Wisner, Rozdawnictwo i sprzedaż urzędów w czasach Zygmunta III, „Przegląd Historyczny”, z. 3, 1970.

Zredagował: Kamil Janicki