Frank Dikötter – „Rewolucja kulturalna. Historia narodu 1962-1976” – recenzja i ocena
Frank Dikötter – „Rewolucja kulturalna. Historia narodu 1962-1976” – recenzja i ocena
Mao Zedong uznawany jest za jednego z najkrwawszych dyktatorów w historii ludzkości. Jego reżim pochłonął życie kilkudziesięciu milionów ludzi. Krwawe żniwo wśród poddanych zebrały kampanie przeciwko kontrrewolucjonistom, klęska głodu będąca wynikiem wielkiego skoku naprzód oraz Wielka Proletariacka Rewolucja Kulturalna. Tę ostatnią przybliża nam najnowsza publikacja Wydawnictwa Czarne w serii „Historia” – „Rewolucja kulturalna. Historia narodu 1962-1976”.
Frank Dikötter, autor recenzowanej pozycji, jest holenderskim historykiem specjalizującym się we współczesnej historii Chin. Dotychczas w Polsce ukazały się jego dwie książki: „Wielki głód. Tragiczne skutki polityki Mao 1958-1962” (uhonorowana w 2011 roku Nagrodą Samuela Johnsona) oraz „Tragedia wyzwolenia. Historia rewolucji chińskiej 1945-1957”. „Rewolucja kulturalna”, stanowiąca zwieńczenie trylogii, prezentuje ostatnie lata rządów Mao Zedonga w Chińskiej Republice Ludowej.
Autor w swej pracy oparł się na odtajnionych chińskich dokumentach partyjnych i archiwach obejmujących między innymi statystki czystek, raporty policyjne na temat czarnego rynku czy skargi składane przez mieszkańców wsi. Powołuje się również na przeprowadzone wywiady oraz opublikowane wspomnienia z tamtych lat, w tym ziyinshu (w dosłownym tłumaczeniu samizdaty) – autobiografie wydane własnym sumptem przez autorów. Niewątpliwym walorem „Rewolucja kulturalna” jest jej przystępność nie tylko dla historyków i sinologów, ale również osób niezorientowanych w temacie.
Przy opisywaniu historii rewolucji kulturalnej Dikötter wydziela trzy poszczególne etapy: lata czerwone (1966-1968), lata czarne (1968-1971) i lata szare (1971-1976). Przyjęte przez autora kolejne cezury czasowe wynikają z intensywności i charakteru podejmowanych wówczas działań. Pierwsze lata przed wybuchem rewolucji (1962-1966) to okres przygotowań, planowania i umacniania pozycji przez Przewodniczącego Komunistycznej Partii Chin. Autor nakreśla tło, w tym dewastujące rezultaty kampanii wielkiego skoku i sytuację polityczną, w jakiej znalazł się Mao Zedong. Następnie opisuje przebieg kampanii edukacji socjalistycznej, będącej preludium do nadciągających wydarzeń. W obawie przed pojawieniem się chińskiego Chruszczowa, który mógłby go zastąpić, Mao podjął próbę utrzymania władzy we własnych rękach oraz objęcia przywództwa nad światowym ruchem komunistycznym.
Lata czerwone rozpoczynają się wraz z powołaniem Grupy do spraw Rewolucji Kulturalnej w maju 1966 roku, a kończą we wrześniu 1968 r., gdy premier Zhou Enlai ogłasza całkowite zwycięstwo rewolucji. Począwszy od akcji plakatowej, poprzez powołanie Czerwonej Gwardii, aż do wkroczenia wojska i rozprawy z czerwonogwardzistami, był to okres największego natężenia konfliktu w ośrodkach miejskich. Burzenie starego porządku objawiało się w brutalnym rozprawianiu się z wszelkimi przejawami burżuazyjności, kapitalizmu i imperializmu, a także tradycji i kultury Chin. Ukazane zostało szerokie spektrum rewolucji – od scen śmiesznych i absurdalnych (jak kult mango) po makabryczne. Poszukując wrogów ludu i kontrrewolucjonistów, hunwejbini potrafili dopuszczać się czynów doprawdy okrutnych – demolowania domostw, wybijania zwierząt, przemocy fizycznej i psychicznej, a w skrajnych przypadkach nawet kanibalizmu. Wszystko to działo się w klimacie nieustannego lęku i paranoi oraz szerzącego się kultu Mao Zedonga.
Przy opisywaniu lat czarnych Dikötter skupia się na prowincji. Zapoczątkowane kampanie przyczyniają się do pogłębiania chaosu i ruiny w kraju. Kilkanaście milionów studentów zostaje wysłanych z ośrodków miejskich celem reedukacji na wsi, gdzie stawia czoła warunkom znacznie różniącym się od komunistycznych ideałów. Wymuszana odgórnie samowystarczalność („uczyć się od Dazhai”) i rekolektywizacja doprowadzają do zaburzenia dotychczasowych upraw i zniszczenia środowiska. W celu konsolidacji społeczeństwa i podtrzymaniu napięcia spowodowano konflikt graniczny ze Związkiem Radzieckim. Rosnąca militaryzacja kraju i poczucie zagrożenia wojną wpłynęły na rozpoczęcie prac nad tzw. trzecim frontem. Na wypadek ewentualnego konfliktu zbrojnego nie licząc się z ogromnymi kosztami i ludzkim wysiłkiem, w pośpiechu przerzucano część fabryk oraz rozpoczęto budowę nowych zakładów przemysłowych. Cezurą końcową etapu drugiego jest upadek i śmierć Lin Biao – namaszczonego następcy czerwonego cesarza.
W ostatnim okresie, latach szarych, Dikötter skupia się na oddolnych inicjatywach ludności chińskiej zmierzających ku gospodarce rynkowej. Ciężkie warunki, głód i zawirowania polityczne wymuszały na społeczeństwie chińskim większą przedsiębiorczość i obchodzenie zarządzeń gospodarki planowej. W związku z nieustającym chaosem i sprzecznymi informacjami urzędnicy sami niejednokrotnie wspierali kreatywność mieszkańców wsi. Powstawanie lokalnych targowisk, czarny rynek, dekolektywizacja i zakładanie wiejskich przedsiębiorstw to pojawiające się w tych latach przejawy, jak to autor określa, cichej rewolucji, która w przyszłości miała objąć cały kraj. Ostatni etap to również finalne walki o sukcesję po Wielkim Przewodniczącym, pomiędzy bandą czworga a Zhou Enlaiem oraz, po śmierci premiera, Dengiem Xaopingiem.
Książka przybliżając nam kolejne wydarzenia przyczynia się do uporządkowania wiedzy o rewolucji kulturalnej, a jest to zadanie niełatwe. Był to czas, wydawać by się mogło, nieustannego chaosu i nagłych zwrotów akcji. Walki na szczycie pomiędzy osobami decyzyjnymi pogłębiały tylko atmosferę zamętu i niepewności. Poprzez jedno posunięcie Wielkiego Sternika całkowicie zmieniał się dotychczasowy układ sił, a wcześniejszy kandydat do objęcia schedy po Mao Zedongu mógł upaść na samo dno. Sam Wielki Przewodniczący jawi się na kartach książki jako makiaweliczny intrygant, który rozgrywał jedną frakcję przeciw drugiej. Chociaż to jego decyzje popchnęły machinę rewolucyjną w ruch i podtrzymywały ją w kolejnych latach, wraz z wyłanianiem się kolejnych frakcji i rozpalaniem nowych zarzewi konfliktu zaczęła ona żyć własnym życiem.
Praca Diköttera to nie tylko historia wielkiej polityki i intryg, a przede wszystkim, jak głosi podtytuł, dzieje narodu. Autor oddaje głos urzędnikom, studentom i zwykłym ludziom, których świadectwa i zeznania stanowią mocny punkt całej książki. Konkretne przykłady losów zwykłych ludzi przemawiają do wyobraźni znacznie mocniej niż suche statystyki i fakty. Jednym z najbardziej negatywnych przejawów rewolucji kulturalnej było niszczenie relacji społecznych. Kampanie czyszczenia szeregów i walki z kontrrewolucjonistami były sposobem na pozbycie się niepożądanego elementu i wyrównywania dawnych rachunków. Samonakręcająca się spirala terroru i rewolucyjnego szaleństwa przyczyniła się do utraty zaufania wobec partii, ale również drugiego człowieka. Jest to barwny obraz ruchu społecznego-politycznego, który z jednej strony przetrącił kręgosłup całemu narodowi, ale z drugiej przyczynił się pośrednio do stworzenia podwalin pod przyszłe reformy gospodarcze.
„Rewolucja kulturalna” stanowi udane zakończenie fascynującej trylogii, obok której nie wolno przejść obojętnie. Utrwalając na kartach książek losy chińskiego narodu pod rządami Mao Zedonga, Dikötter nie tylko opisuje minioną historię, ale pomaga nam również zrozumieć obecną sytuację w Państwie Środka. Gorąco polecam.
