Estoński ruch narodowy w XIX i na początku XX w.

XIX wiek to w Europie czas kształtowania się nowoczesnych narodów. Wprawdzie pojęcie „narodu” nie było niczym nowym, ale funkcjonowało przede wszystkim w odniesieniu do wąskiej grupy osób. Dopiero koniec XVIII w. zapoczątkował przekształcanie „narodu politycznego” w nowoczesny, obejmujący wszystkie grupy społeczne, w tym chłopów

Carl Robert Jakobson

Estończycy nie mieli tradycji państwowych. W średniowieczu nie stworzyli jednolitego organizmu państwowego. Nie przeszkadzało to poszczególnym estońskim ziemiom ([maakondy]) współdziałać ze sobą w stawianiu oporu różnym najeźdźcom. Okazały się one jednak za słabe na niemiecki Zakon Kawalerów Mieczowych, który w latach 1208–1227 dokonał z zagraniczną pomocą podboju całej Estonii. W ten sposób w estońskiej historii zakończył się, używając określeń Carla Roberta Jakobsona, „czas światła” i rozpoczął „czas mroku”. W zależności od epoki Estonia lub jej części znajdowały się pod panowaniem Zakonu Kawalerów Mieczowych, Danii, Rzeczypospolitej Obojga Narodów i Szwecji. Od 1721 roku cała Estonia należała do carskiej Rosji.

Posiadanie własnego państwa czy tradycji państwowych samo w sobie nie przesądzało o procesach narodowotwórczych. O wiele istotniejsza była kwestia istnienia własnego narodu politycznego. Choćby na przykładzie Polski widać, jak istotną rolę odegrała szlachta w kształtowaniu się narodu polskiego w XIX w. Odmiennie przedstawiała się sytuacja Estończyków. Na terenie ich kraju rolę narodu politycznego od stuleci pełnili Niemcy, którzy zachowali swoje przywileje także po 1721 roku.

Trudne początki

Estończycy należeli w większości do stanu chłopskiego. Dopiero jego emancypacja stwarzała podstawy do unarodowienia się estońskiej grupy etnicznej. Przełomowe okazały reformy przeprowadzone w XIX wieku. W latach 1816 i 1819 car Aleksander I zniósł poddaństwo osobiste odpowiednio w guberni estlandzkiej i inflanckiej. W 1866 roku wprowadzono samorząd gminny. Pańszczyzna została ostatecznie zlikwidowana w 1868 roku. Za symboliczny początek estońskiego ruchu narodowego uchodzi zorganizowane w czerwcu 1869 roku w Dorpacie I Ogólnoestońskie Święto Pieśni, na które zjechało około 20 tysięcy osób. Ta bliskość chronologiczna nie jest przypadkowa. Sekwencja zdarzeń (zniesienie pańszczyzny, wprowadzenie samorządu gminnego, początek kształtowania się nowoczesnego narodu) jest typowa dla Europy.

Warto zwrócić uwagę na wykształcenie ówczesnych Estończyków. Było to w pewnym sensie dziedzictwo szwedzkich rządów z XVII i początku XVIII wirku. Wtedy to estońscy chłopi uzyskali między innymi prawo do składania skarg na dzierżawców lub administratorów do samego króla. Nieraz korzystali z tego uprawnienia i jeździli do Sztokholmu. W tym czasie wzrósł też poziom wykształcenia wśród Estończyków. Duchowni protestanccy widzieli szansę na sukces w rywalizacji z katolicyzmem w rozwoju szkolnictwa. W efekcie w XVIII wieku większość estońskich chłopów potrafiła czytać, a dodatkowo wykształciła się tradycja domowej nauki czytania.

Paradoksalnie, istotną rolę w kształtowaniu się estońskiego ruchu narodowego odegrali bałtyccy Niemcy. Rozbudzone w epoce romantyzmu zainteresowanie ludem estońskim, jego przeszłością i kulturą, połączyło część Niemców, zwanych estofilami, oraz nieliczną estońską inteligencję (głównie nauczycieli). Owocem ich współpracy było wydanie między innymi estońskiego eposu narodowego Kalevipoega. Pierwsze wydanie ukazało się w częściach w latach 1857–1861, a do tekstu oryginalnego było dołączone niemieckie tłumaczenie.

Kultura, zwłaszcza muzyka i literatura, była elementem konsolidującym Estończyków. Ich działacze narodowi, wywodzący się z rodzin chłopskich, dostrzegali znaczenie oświaty. Starali się o utworzenie szkoły średniej z estońskim językiem wykładowym. Pomysł ten rzucił w 1860 roku Jaan Adamson, nauczyciel w szkole wiejskiej w Holstre. Od 1871 roku działał Komitet Główny, koordynujący akcję zbierania datków na ten cel. W jego skład wchodzili działacze reprezentujący różne stronnictwa wewnątrz estońskiego ruchu narodowego, między innymi Jakob Hurt, Johann Voldemar Jannsen, Carl Robert Jakobson i Johann Köller. Gimnazjum zostało otwarte dopiero w 1888 roku, kiedy w Estonii konsekwentnie realizowano już politykę rusyfikacyjną. W efekcie językiem wykładowym został rosyjski.

Dwa bieguny

Jak wspomniano, estoński ruch narodowy nie był jednolity. Z jednej strony naród polityczny stanowili bałtyccy Niemcy ([Baltendeutsche]), z drugiej Estonia znajdowała się w granicach carskiej Rosji. Zwracanie się w kierunku niemieckim lub rosyjskim wyznaczało dwa bieguny estońskiego ruchu narodowego. Różnice te były widoczne już na Ogólnoestońskim Święcie Pieśni. Jego inicjatorem był Johann Voldemar Jannsen (1819–1890), wydawca gazety „Eesti Postimees”. Wygłaszano mowy patriotyczne, podkreślano potrzebę kształcenia się Estończyków, śpiewano estońskie pieśni. Większość repertuaru była jednak niemiecka. Część estońskich działaczy należących do tzw. „petersburskich patriotów”, między innymi. Johann Köller i Carl Robert Jakobson, uznała święto za imprezę proniemiecką.

Jakob Hurt

Zastrzeżenie te nie były pozbawione podstaw. Jannsen liczył się z bałtyckimi Niemcami i opowiadał się przede wszystkim za pracą na niwie kultury i oświaty. Podobnie Jakob Hurt (1839–1907), pastor i zasłużony folklorysta, był zwolennikiem współpracy z Niemcami. Twierdził, że Estończycy kulturowo należą do świata niemieckiego. Sami Niemcy zapewne nie zdawali sobie sprawy z siły estońskiego ruchu narodowego. Estończyków, jak i Łotyszy, określali mianem Undeutsche – nie-Niemcy. W 1864 roku protestancki biskup inflancki, Ferdinand Walter, postulował w jednym z kazań germanizację obu wspomnianych nacji jako „szczątków zanikających ludów”.

Nie wszyscy Estończycy popierali opcję proniemiecką. Wspomniany już Carl Robert Jakobson wyrósł w latach 70. XIX wieku na czołową postać estońskiego ruchu narodowego. Dużo mówi o jego poglądach zaproponowana przez niego periodyzacja dziejów Estonii. „Czasy światła” oznaczały okres wolności do początku XIII w., „czasy mroku” to epoka obcych rządów, głównie niemieckich. Kres niemieckiego panowania i rozkwit narodu estońskiego miał przynieść „czas zorzy porannej”. Tą zorzą poranną jest miłość naszego cesarza, w blasku której nie są możliwe czasy mroku – twierdził. W 1878 roku zaczął wydawać czasopismo „Sakala”, w którym ostro występował przeciwko Niemcom i popierał zbliżenie z rosyjską kulturą. Gazeta cieszyła się dużą popularnością, dystansując „Eesti Postimmes”.

Estoński ruch narodowy wobec rusyfikacji

Jacobson, sparaliżowany w 1880 roku, zmarł dwa lata później. Gdyby żył dłużej, być może zmieniłby nieco proponowaną periodyzację. Objęcie rosyjskiego tronu przez Aleksandra III w 1881 roku zapoczątkowało politykę rusyfikacyjną na terenie Estonii. Nowy car był pierwszym rosyjskim władcą, który nie potwierdził przywilejów inflanckiej szlachty. Język rosyjski wprowadzono w sądach i radach miejskich (1889), stał się wykładowym na uniwersytecie w Dorpacie (1893). Rusyfikacja była dotknęła też estońskie szkolnictwo. W szkołach gminnych po estońsku można było uczyć jedynie religii. Wprowadzenie języka rosyjskiego spowodowało wzrost, choć nieznaczny, analfabetyzmu wśród estońskich chłopów.

Rusyfikacja spotkała się z pozytywnym odzewem wśród pewnej części Estończyków. Przykładowo Ado Grenzstein (1846–1916), wydawca gazety „Olevik”, wskazywał na związane z nią korzyści, także kulturalne. Uważał, że jedynie narody liczące co najmniej 10 milionów ludzi są w stanie stworzyć własną kulturę. Stąd nie widział perspektyw przed językiem estońskim, a samo „estońskie odrodzenie narodowe” uważał za pomyłkę. Jego zdaniem Estończycy mieli się „rozpuścić” w „wielkim narodzie rosyjskim”. Co ciekawe, wykształceni Estończycy, jeżeli poddawali się akulturacji/asymilacji, to zwykle ulegali germanizacji, nawet w okresie silnej rusyfikacji.

Organem estońskiego ruchu narodowego w początkowym okresie rusyfikacji był „Postimees” redagowany przez Karla Augusta Hermanna. W 1896 roku jego następcą na stanowisku redaktora został Jaan Tõnisson (1868–1941?), z wykształcenia prawnik. Walczył zarówno z germanizacją, jak i rusyfikacją. Starał się opierać na inteligencji, zamożnych chłopach i drobnej burżuazji. W kwestiach społecznych bardziej zdecydowane stanowisko zajmowało środowisko „tallińskich radykałów”, których przywódcą był Konstantin Päts (1874–1956). Popierany przez biedniejsze grupy (ubodzy chłopi, proletariat rolny, robotnicy), w walce przeciwko niemieckiej dominacji szukał sojuszników wśród rosyjskich demokratów. Przynosiło to wymierne sukcesy, jak na przykład w 1904 roku w wyborach miejskich w Rewlu, gdzie blok rosyjsko-estoński pokonał Niemców. W tym czasie zaczęła się kształtować estońska socjaldemokracja. Co ważne, jej przywódcy, Peter Speek i Gottlieb Ast, stali na stanowisku narodowym. Przykładowo, kiedy w 1905 roku założyli Estońskie Zjednoczenie Socjaldemokratyczne, nie chcieli łączyć się z Socjaldemokratyczną Partią Robotniczą Rosji.

Ruch typowy czy wyjątkowy?

Przedstawiony zarys rozwoju estońskiego ruchu narodowego do początku XX wieku nie rości sobie pretensji, by być wyczerpującym. Chodziło bardziej o naszkicowanie najważniejszych elementów jego historii, by móc spróbować odpowiedzieć na pytanie: czy – a jeżeli tak, to na ile – ruch narodowy Estończyków był wyjątkowy?

Johann Voldemar Jannsen

Widać silny związek między estońską grupą etniczną a nowoczesnym narodem estońskim, co jest zresztą typowe dla Europy. Estończykom udało się w ciągu wieków zachować swoją tożsamość etniczną. Należą do bałtofińskiej grupy językowej, co dostatecznie odróżnia ich od Łotyszy, którzy należą do Bałtów, a także Rosjan i Niemców. Ci ostatni nie zdołali zgermanizować Estończyków. W gruncie rzeczy przed zniesieniem pańszczyzny i wprowadzeniem samorządu gminnego tożsamość etniczna chłopów nie odgrywała z punktu widzenia tamtejszego narodu politycznego zbyt wielkiej roli. Z literatury wyłania się obraz bałtyckich Niemców zamkniętych w świecie swoich przywilejów, którzy nie przykładali większego znaczenia do germanizacji Estończyków. Sytuacja zmieniła się w latach 80. XIX wieku wraz z akcją rusyfikacyjną. Dotknęła estoński ruch narodowy, ale przede wszystkim uderzyła w Niemców. W takiej sytuacji Estończycy, cechujący się odpowiednim poziomem wykształcenia (bardzo niski odsetek analfabetów) i mający odpowiednie zaplecze kulturowe, unarodowili się, a po I wojnie światowej wybili się nawet na niepodległość.

Odpowiadając na postawione w śródtytule pytanie, można stwierdzić, że estoński ruch narodowy nie różnił się znacząco od innych unaradawiających się grup etnicznych pozbawionych narodu politycznego. Relacje między Estończykami a Niemcami i rosyjskim państwem można porównywać do stosunków na linii Ukraińcy – polska szlachta (naród polityczny) – Austria (później Austro-Węgry). Wydawać by się mogło, że trudno szukać analogii między estońskim a polskim ruchem narodowym, który rozwijał się odmiennie na terenie poszczególnych zaborów. Swoją specyfiką cechowały się też procesy narodowotwórcze na Śląsku Cieszyńskim. Tamtejszy polski ruch narodowy posiadał pewne elementy wspólne z estońskim. Były to: brak oparcia w miejscowym narodzie politycznym, duża rola inteligencji chłopskiego pochodzenia, niski poziom analfabetyzmu, nacisk na działalność oświatową i starania o własną szkołę średnią.

Podsumowując, badając dany proces historyczny zawsze warto podejmować próby komparatystyczne. Jest to truizm, ale, drobiazgowo analizując historię, badacze przeszłości niejednokrotnie nie wychodzą poza określone ramy chronologiczne i geograficzne. Przyjrzenie się estońskiemu ruchowi narodowemu pozwala podkreślić rolę wspólnoty etnicznej i oświaty w kształtowaniu się nowoczesnych narodów.

Bibliografia

• Blumbergs A.J., The Nationalization of Latvians and the Issue of Serfdom. The Baltic German Literacy Contribution in the 1780s and 1790s, Amherst, NY 2008.
• Cygański M., Dubicki T., Niemcy wschodniobałtyccy w Estonii, na Łotwie I Litwie, Łódź 2004.
• Eberhardt P., Problematyka narodowościowa Estonii, „Zeszyty Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN” nr 47, 1997.
• Kasekamp A., The radical right In interwar Estonia, Houndmills – New York 2000.
• Lewandowski J., Estonia, Warszawa 2001.
• Tegoż, Historia Estonii Wrocław – Warszawa – Kraków 2002.
• O’Connor K., The history of the Baltic States, Westoport, CT – London 2003.
• Raun T.U., Estonia and the Estonians, Stanford 2001.
• Tegoż, Nineteenth- and early twentieth-century Estonian nationalism revisited, „Nation and Nationalism” 9 (1), 2003.
• Seton-Watson H., The Russian empire 1801-1917, Oxford 1989.

Tekst stanowi rozszerzoną wersję referatu wygłoszonego 27 maja 2010 r. w Krakowie na konferencji „O kształt Europy Środkowo-Wschodniej. Polityka – Gospodarka – Kultura 1610–1830–1920”

Zobacz też

• Białoruś. Państwo bez narodu?

Redakcja: Roman Sidorski