Emil Hoff – „Turyści, przedsiębiorcy, kuracjusze. Polacy w Gizie i Heluanie w XIX i pierwszej połowie XX wieku” – recenzja i ocena

Autorem książki „Turyści, przedsiębiorcy, kuracjusze. Polacy w Gizie i Heluanie w XIX i pierwszej połowie XX wieku” jest Emil Hoff (ur. 1991), doktorant Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Zajmuje się on dziejami Egiptu, emigracji polskiej i Polonii w Egipcie, historią egiptologii, a także zjawiskiem „egiptomanii” w XIX i XX wieku. Warto zauważyć, że recenzowana praca, opublikowana przez Wydawnictwo UW, jest jego pierwszą publikacją książkową.

Książka ta podzielona jest na dwie zasadnicze części. Pierwsza dotyczy polskiej obecności w Gizie, przede wszystkim w okresie między francuską okupacją Egiptu (1798-1801) a wybuchem pierwszej wojny światowej (1914). Często przywoływana jest w niej relacja z podróży nad Nil Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła zwanego „Sierotką” (1583), będąca pierwszym w języku polskim zapisem wyprawy do Egiptu i wycieczki na Wielką Piramidę.

Na podstawie zróżnicowanych źródeł Hoff odtwarza różne warianty podróży Polaków z Europy do Kairu, a następnie typową wycieczkę po piramidach i grobowcach w Gizie w XIX wieku, w tym wspinaczkę na Wielką Piramidę. W części tej autor omawia także przyczyny przybywania Polaków do Egiptu, porównuje ich pozycje społeczne, wykształcenie, przedstawia na co zwracali uwagę w swych relacjach. Ciekawe są także rozdziały poświęcone kupowaniu przez podróżników pamiątek, często fałszowanych, a także dewastacji zabytków, zarówno przez Arabów, jak i turystów.

Warto zauważyć, że autor koncentruje się na relacjach osób, które do tego typu podróży były dobrze przygotowane merytorycznie – posiadały odpowiednią wiedzę i chęć do poznania kultury i historii starożytnego Egiptu. Poza wspomnianym już Radziwiłłem, są to m.in. Jan Potocki, Władysław Wężyk, Leon Cienkowski i Anna Neumanowa.

Druga, obszerniejsza część pracy poświęcona jest dwóm (mało) znanym obecnie polskim pensjonatom działającym w Heluanie (aktualnie przedmieścia Kairu) w pierwszej połowie XX wieku: „Willa Wanda” (ok. 1900 – ok. 1931) i „Pension Iola” (1929/1930 – 1943?). Autor zebrał możliwie najpełniejsze informacje dotyczące ich właścicieli: w przypadku pierwszego ośrodka Juliana i Wandy Bilińskich, w przypadku drugiego Bogdana Richtera. Hoff opisał ponadto tamtejsze kąpieliska lecznicze i rekreacyjne, funkcjonowanie, rozwój i wygląd pensjonatów, a także kuchnię, dojazd, zapewnione rozrywki i cennik obydwu placówek. Na samym końcu został omówiony Egipt okresu drugiej wojny światowej i lata powojenne (do końca lat 50.).

W tej części pracy Polacy odwiedzający Egipt to już raczej nie podróżnicy i pielgrzymi, a przede wszystkim turyści i kuracjusze. Warto zauważyć, że wśród gości pensjonatów były m.in. takie osobistości jak Bolesław Prus i Józef Piłsudski.

Książka Emila Hoffa skonstruowana jest w ten sposób, że obie jej części mogłyby być oddzielnymi pracami. Tworzą one zamknięte i właściwie oddzielne całości. Są one powiązane geograficznie – oba omawiane miejsca dzieli zaledwie dwadzieścia parę kilometrów w linii prostej, ale już nie w pełni tematyczne i czasowo (choć naturalnie obie części zawierają się w temacie pracy i w szeroko pojętej „egiptomanii”).

Próbując porównać i ocenić obie części trzeba pamiętać, że temat polskich podróżników w Egipcie był już wielokrotnie poruszany, zarówno w publikacjach popularnych jak i naukowych. Tymczasem zagadnienie polskich pensjonatów nad Nilem jest praktycznie niezbadane.

Na końcu książki zostały jeszcze zamieszczone: aneks, w którym znajduje się tabela z wymienionymi znanymi Polakami, którzy przed 1914 roku odwiedzili Egipt i widzieli piramidy w Gizie (choć zatytułowana jest „Polacy pod piramidami w XIX wieku” zaczyna się od Radziwiłła w wieku XVI i Jana Potockiego w wieku XVIII), wykaz osób związanych z „Willa Wanda” i „Pension Iola” (goście i pracownicy) i wreszcie część ilustracyjna (4 mapy, 23 ilustracje i zdjęcia – przede wszystkim do części poświęconej Heluanowi).

Książka zawiera aparat naukowy, sporą ilość przypisów i obszerną bibliografię, w której znajdziemy wiele istotnych prac dla poruszanej tematyki. Warto zauważyć, że autor podczas badań korzystał poza powszechnie dostępnymi źródłami (wydanymi i znajdującymi się w archiwach – korespondencja, wspomnienia, czasopisma z epoki, mapy, bedekery) i opracowaniami (słowniki, monografie, strony internetowe – np. myheritage.com), także z archiwum rodzinnego prawnuczki Wandy Bilińskiej, co bardzo wzbogaca całą pracę.

„Turyści, przedsiębiorcy, kuracjusze” to książka napisana i zredagowana bardzo starannie, zarówno pod względem językowym, jak i merytorycznym. Autor w sposób ciekawy i możliwie przystępny dla polskiego czytelnika przedstawia opisywane miejsca, porównując przy tym np. wysokość Piramidy Cheopsa z wysokością Pałacu Kultury i Nauki (wzorem dawnych podróżników wymienianych w tejże książce, którzy zestawiali Wielką Piramidę m.in. z Bazyliką św. Piotra w Watykanie).

Do każdego zagadnienia zamieszczone zostało odpowiednie wprowadzenie historyczne (m.in. historia i konstrukcja piramid, sytuacja polityczna w Egipcie latach 1798-1914, przedstawiciele innych krajów Europy nad Nilem). Urozmaiceniem i zarazem dobrym elementem humorystycznym są przedstawione pokrótce, przy okazji omawiania wznoszenia piramid, teorie o kosmitach i mieszkańcach Atlantydy. Choć może tylko częściowo jest to związane z tematem pracy, ale fakt, że także Polacy mają swój udział w tych koncepcjach, wydaje się ciekawy.

Książkę Emila Hoffa gorąco polecam wszystkim zainteresowanych historią polskiego podróżnictwa i turystyki. Mam nadzieję, że już niebawem doczekamy się kolejnych publikacji książkowych tego autora, może także o szerszym zakresie badawczym.