Elżbieta Kowalczyk – „Komuniści w Warszawie. Działalność Komitetu Warszawskiego KPRP/KPP (1918–1938)” – recenzja i ocena
Elżbieta Kowalczyk – „Komuniści w Warszawie. Działalność Komitetu Warszawskiego KPRP/KPP (1918–1938)” – recenzja i ocena
Elżbieta Kowalczyk jest absolwentką Wydziału Filozoficzno-Historycznego Uniwersytetu Łodzkiego i Wydziału Fizyki Technicznej, Informatyki i Matematyki Stosowanej Politechniki Łodzkiej. W 2010 roku uzyskała stopień doktora w zakresie historii. Interesuje się losami Polaków na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej po 17 września 1939 roku, genezą PRL i stosunkami polsko-sowieckimi w latach 1939–1956. Jej dotychczasowy dorobek naukowy to m.in. następujące pozycje: „Działalność Związku Patriotów Polskich na Wileńszczyźnie 1944–1946” (2010), „Działalność Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego na m.st. Warszawę 1944–1954” (2011) oraz redaktorką publikacji „Komuniści w międzywojennej Warszawie” (Warszawa 2014).
Recenzowana monografia „Komuniści w Warszawie. Działalność Komitetu Warszawskiego KPRP/KPP (1918–1938)” jest owocem wieloletniego zainteresowania badawczego autorki tym tematem, o czym świadczy wspomniana już wcześniej publikacja pod jej redakcją „Komuniści w międzywojennej Warszawie” z 2014 roku. Baza źródłowa książki jest rozległa, autorka przeprowadziła bowiem kwerendę badawczą w archiwach nie tylko polskich, ale i rosyjskich i amerykańskich, w tym w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historii Społeczno-Politycznej (RGASPI), Rosyjskim Państwowym Wojennym Archiwum (RGWA) oraz w Stalin Digital Archive, znajdującym się w Yale University Press w New Haven w USA. Ponadto autorka oparła się na licznych źródłach publikowanych w druku, wspomnieniach, czasopismach, opracowaniach oraz coraz liczniejszych w naszych czasach artykułach i źródłach publikowanych w internecie.
Za jedną z najciekawszych kwestii uważam zagadnienie finansowania działalności polskiej partii komunistycznej, które autorka opracowała na podstawie dokumentów archiwalnych, udostępnionych jej w Rosji. Jak zaznacza: „Podstawowym źródłem utrzymania aparatu polskiej sekcji komunistycznej był Komintern, który każdego roku przeznaczał określoną pulę pieniędzy ze swego budżetu na jej działalność. Drugim, znacznie skromniejszym źródłem funduszy była sama partia, pozyskująca środki pieniężne ze sprzedaży swoich wydawnictw, prasy, z organizowania różnego rodzaju imprez oraz ze składek członkowskich” (s. 133).
Komintern to III Międzynarodówka Komunistyczna, utworzona przez Włodzimierza Lenina w Moskwie 6 marca 1919 roku, której KPP była sekcją. Była to organizacja pozostająca pod ścisłą kontrolą władz sowieckich, najpierw Lenina a później Stalina. Owa kontrola to jeden z najważniejszych aspektów ścisłej podległości KPP wobec ZSRS przez cały czas istnienia tej partii. Jej najjaskrawszym przejawem było negowanie przez KPP prawa Państwa Polskiego do Kresów Wschodnich uzyskanych przez II RP w wyniku pokoju ryskiego w 1921 roku, a także do Górnego Śląska i Pomorza Gdańskiego. Wobec tych ziem wysuwano hasło ich „samookreślenia aż do oderwania od Polski”, co de facto oznaczało przekazanie ich ZSRS i Niemcom. Innym jej przykładem były próby destabilizacji polskiej armii w tym okresie podejmowane przez komunistów, wystarczy na ten temat również zacytować fragment z jednego z dokumentów źródłowych wymienionych przez autorkę: „Komuniści próbowali nakłaniać żołnierzy do niesubordynacji, a w razie konfliktu zbrojnego żołnierze mieli nie przystępować do działań wojennych. Hasła typu „kierować bagnety przeciwko ofikom [oficerom], przechodzić na stronę Czerwonej Armii” były bardzo popularne i często występowały w komunistycznej retoryce okołoświątecznej” (s. 533).
Bardzo ciekawie opisuje autorka działalność zbrojnych bojówek komunistycznych, które posuwały się do zabójstw agentów polskiej policji, działających w KPP oraz tworzyły własne arsenały z bronią na wypadek wybuchu w kraju masowych zamieszek i rewolucji. Ogólnie rzecz biorąc, przez cały okres II RP, KPP zajmowała stanowisko wrogie wobec Państwa Polskiego, już I Zjazd tej partii w grudniu 1918 roku zajął stanowisko wrogie wobec niepodległości Polski. Była to najważniejsza przyczyna dosyć małej podatności społeczeństwa polskiego na komunizm w okresie międzywojennym. Większym poparciem komuniści cieszyli się jedynie wśród ówczesnych mniejszości narodowych, zamieszkujących nasz kraj: Białorusinów, Ukraińców i Żydów. Widać to wyraźnie w składzie narodowościowym KPP, w którym te mniejszości były wyraźnie nadreprezentowane wobec ich ogólnej liczby na ówczesnym terenie Polski.
Inne aspekty książki Kowalczyk to opis działalności komunistów wśród różnych grup społecznych: robotników, młodzieży, inteligencji i spółdzielców. Wystarczy tylko wspomnieć, że autorka podchodzi z dużym zrozumieniem i empatią zwłaszcza do robotników, których sytuacja ekonomiczna była w tym okresie z różnych względów bardzo trudna (m.in. z powodu trudnego okresu budowy niepodległego Państwa Polskiego w latach 1918–1922 oraz Wielkiego Kryzysu Gospodarczego z lat 1929–1933). Autorka pisze w tej kwestii wprost: „Ówczesne warunki życia robotników urągały podstawowym prawom człowieka” (k. 384).
Recenzowana publikacja jest w mojej opinii najlepszą monografią na temat KPP, jaka ukazała się na naszym rynku wydawniczym po 1989 roku. Jej niezaprzeczalną wartość stanowią liczne źródła archiwalne, które udało się autorce odnaleźć w Rosji w czasie swoich kwerend w tamtejszych archiwach. Jest to pozycja obowiązkowa dla wszystkich osób zainteresowanych dziejami Polski w XX wieku, chociażby z tego powodu, że to właśnie z grona KPP wywodzili się przywódcy PRL w pierwszym okresie jej istnienia, czyli w latach 1944–1970: Bolesław Bierut, Edward Ochab, Władysław Gomułka oraz ich współpracownicy. Wyjątki od tej reguły były nieliczne, należy do nich przede wszystkim Józef Cyrankiewicz, premier PRL w latach 1947–1952 oraz 1954–1970. Zachęcam do lektury!
