Eckart Frahm – „Asyria. Powstanie i upadek pierwszego imperium w historii świata” – recenzja i ocena
Eckart Frahm – „Asyria. Powstanie i upadek pierwszego imperium w historii świata” – recenzja i ocena
Starożytny Bliski Wschód od dziesięcioleci pasjonuje kolejne pokolenia historyków i archeologów. To tutaj rodziły się pierwsze cywilizacje, które pozostawiły po sobie niezatarty ślad w dziejach świata. Jedną z takich cywilizacji jest starożytna Asyria, która dla wielu współczesnych pozostaje swoistą terra incognita. Genezę, rozwój i upadek tego państwa, a także jego wpływ na późniejsze dzieje prezentuje w swojej najnowszej książce Eckart Frahm. Praca The Assyrians: The Rise and Fall of the World’s First Empire, ukazała się oryginalnie w roku 2023. Dzięki staraniom Domu Wydawniczego Rebis polski czytelnik może od niedawna sięgnąć po wersję polskojęzyczną, która nosi tytuł: Asyria. Powstanie i upadek pierwszego imperium w historii świata. Autorem tłumaczenia jest Radosław Kot.
Eckart Frahm jest niemieckim asyriologiem, wykładającym obecnie na Wydziale Języków i Kultur Bliskiego Wschodu Uniwersytetu Yale. Podczas swojej kariery naukowej związany był także z uczelniami w Mainz, Getyndze czy Heidelbergu. W roku 1996 obronił doktorat, a jego praca dyplomowa dotyczyła inskrypcji asyryjskiego króla Senacheriba (ok. 745–681 p.n.e.). Habilitację natomiast uzyskał na Uniwersytecie w Heidelbergu w roku 2007 (temat: Origins of Interpretation: Babylonian and Assyrian Text Commentaries). Jest autorem kilku książek i kilkudziesięciu artykułów na temat archeologii i historii starożytnego Bliskiego Wschodu. Jego dorobek należy zatem ocenić wysoko.
Opowieść o dziejach Asyrii podzielił Frahm na trzy główne części, rozbite dodatkowo na osiemnaście rozdziałów. Pierwsza z nich (Długa droga do wielkości) dotyczy okresu od powstania pierwszej stolicy i siedziby naczelnego bóstwa Asyrii – miasta Aszur, aż do ok. połowy VIII stulecia p.n.e. W tych ramach mieszczą się wydzielone przez asyriologów okres staro- (ok. 2000 – 1730 p.n.e.), średnio- (ok. 1730–935 p.n.e.) oraz częściowo nowoasyryjski (ok. 934 – 609 p.n.e.). Część druga, zatytułowana po prostu – Imperium, rozpoczyna się od panowania Tiglat-pilesara III (744–727 p.n.e.), a kończy na faktycznym upadku niepodległej Asyrii w 612 r. p.n.e., kiedy to sprzymierzeni z Medami Babilończycy zajęli i zrujnowali ostatnią stolicę imperium – Niniwę.
Dwa pierwsze fragmenty można bez wątpienia nazwać stricte historycznymi, gdyż na ich kartach autor przedstawia w sposób chronologiczny panowania kolejnych władców i ich osiągnięcia, a także kulturę asyryjską i stosunki Asyrii z państwami i ludami ościennymi. Ostatnia część książki (Dziedzictwo) różni się od pozostałych. Poświęcona została bowiem temu, co Asyria przekazała potomnym i jak była przez nich postrzegana. W rozdziale tym Frahm nakreśla wydarzenia, mające miejsce na terenach zajmowanych dawniej przez państwo asyryjskie po jego upadku. Poszukuje również nici łączących Asyrię z kolejnymi imperiami, które pojawiały się w tym regionie świata: państwem nowobabilońskim czy Persją.
Szczególnie interesująca jest część, w której autor przedstawia wątki dotyczące Asyrii w kulturze dawnej i współczesnej, np. w tekstach pisarzy antycznych, Biblii, czy innych dziełach (np. tragedii Sardanapal czy wierszu Klęska Sennacheryba lorda Byrona, operze Semiramida Gioachino Rossiniego i innych). Całość opowiadania zamyka jakże smutny rozdział dotyczący strat dla dziedzictwa historycznego, jakie niosła ze sobą barbarzyńska działalność Państwa Islamskiego (ISIS). Struktura pracy jest zatem przejrzysta i przemyślana. Czyta się ją również niezwykle lekko, choć roi się w niej od egzotycznych i trudnych do zapamiętania imion władców i urzędników. Warto również zaznaczyć, iż autor patrzy na historię państwa asyryjskiego w sposób holistyczny. Nie prowadzi wykładu jedynie na temat ciągu przyczynowo-skutkowego, który doprowadził Asyrię od narodzin, przez szczyt potęgi, aż do upadku, ale na temat całej cywilizacji: kultury, sztuki, pozycji kobiet i życia codziennego mieszkańców imperium, którego patronem był bóg Aszur. W jego pracy pojawiają się także wątki dotyczące zmian klimatu, z którymi łączył on okresy prosperity i kryzysu. Takie podejście zasługuje na uznanie.
Frahm do napisania pracy wykorzystał ogromną gamę źródeł. Królują w niej oczywiście inskrypcje zapisane pismem klinowym (główne zbiory to: The Royal Inscriptions of Mesopotamia: Assyrian Periods; The Royal Inscriptions of the Neo-Assyrian Period; The Royal Inscriptions of the Neo-Babylonian Empire), które szeroko cytuje i konfrontuje z innymi dokumentami. W tekście pojawiają się także odniesienia do Biblii i dorobku literackiego antyku, np. Dziejów Herodota. Kiedy źródła wzajemnie sobie przeczą lub nie są ze sobą w pełni zgodne, Frahm wyraźnie to zaznacza przywołując obie relacje, co bez wątpienia należy uznać za zaletę jego warsztatu. Poza tekstami autor – co zrozumiałe – czerpie całymi garściami z dorobku i ustaleń archeologii. Sprawnie porusza się także po opracowaniach i ustaleniach innych badaczy. Przypisy (jak już mogliśmy się przyzwyczaić przy okazji innych publikacji Domu Wydawniczego Rebis) zostały umieszczone na końcu tekstu, z podziałem na kolejne rozdziały.
W niektórych miejscach można się z autorem Asyrii nie zgadzać. Wątpliwość taka pojawia się już w podtytule książki. Frahm nazywa bowiem Asyrię pierwszym imperium na świecie (okres imperialny miał wg niego trwać od panowania Tiglat-pilesara III). Rozwija tę myśl także na kartach swojej pracy (szczególnie na s. 143-145), powołując się na definicję imperium autorstwa Stephena Howe'a, zawartą w pracy Empire: A Very Short Indroduction. Można tutaj polemizować, czy palma pierwszeństwa nie należy się tutaj chociażby Sargonowi Wielkiemu, który zjednoczył pod swoim panowaniem Sumer i Akad oraz prowadził szeroko zakrojone podboje, sięgające aż po basem Morza Śródziemnego na długo przed początkiem okresu imperialnego państwa asyryjskiego. Nazwanie Asyrii pierwszym imperium w dziejach świata nie jest może błędem, gdyż kwestia ta rozbija się o przyjęte kryteria i definicje tego, co określimy terminem imperium, co zresztą zauważa sam Frahm (s. 145). Dziwnym wydaje się także przywołanie samobójstwa Adolfa Hitlera w kontekście relacji Diodora Sycylijskiego na temat rzekomej samobójczej śmierci króla Sardanapala (Aszurbanipala) (s. 387). Pod względem faktograficznym trudno jednakże zarzucić autorowi jakieś większe uchybienia.
W książce znajdziemy także pewną liczbę materiałów dodatkowych. Już na samym jej początku znajdziemy listę najważniejszych królów Asyrii, opartą głównie o Asyryjską Listę Królów. W pracy umieszczono także dwie mapy (starożytnego Bliskiego Wschodu oraz centralnej części Asyrii nad Tygrysem i Chaburem) oraz bardzo schematyczne plany Aszur, Kalhu i Niniwy. Natrafimy na wkładkę z 14 kolorowymi ilustracjami, prezentującymi krajobrazy i zabytki asyryjskie. Pod względem materiału ilustracyjnego książka zatem nie powala. W tak naszpikowanej opisami zabytków (np. reliefów) pracy aż prosi się o bogatszą oprawę graficzną. Pozostaje jednak przyznać, iż angielskie wydanie tej książki posiadało identyczny materiał ilustracyjny. Polski czytelnik nie jest tu zatem pokrzywdzony. Ostatnim z dodatków jest bogaty i rozbudowany indeks, który bardzo ułatwia nawigację po tekście i pozwala w kilka sekund odnaleźć nie tylko miejsce czy osobę, ale także interesujący nas problem.
Asyria Eckarta Frahma jest bez wątpienia książką wartą uwagi i godną polecenia. Jest to dzieło kompletne, dzięki któremu Czytelnik będzie miał szansę zagłębić się w dzieje i kulturę imperium asyryjskiego. Książkę tą polecić należy każdemu, kto interesuje się historią Bliskiego Wschodu.
