Działania wojenne Japonii na Pacyfiku. Część II: 1940-1945

Zobacz pierwszą część artykułu

Żołnierze japońscy w Chinach

Pod koniec grudnia Japonia potwierdziła neutralność wobec wojny w Europie. Jednocześnie po błyskawicznym podbiciu przez wojska niemieckie Holandii oraz Francji w 1940 roku, japońska opinia publiczna była przekonana o zwycięstwie państw osi. Wielka Brytania, prowadząca wtedy coraz intensywniejszą wojnę z Niemcami, z obawy przed japońską agresją na swoje kolonie zamknęła szlak dostaw do Chin biegnący przez Birmę. 23 września Japonia podpisała pakt z rządem Vichy, na mocy którego armia japońska wkroczyła do Indochin. Ekspansja w kierunku Azji Południowo-Wschodniej była kluczowa ze względów strategicznych. Aby kontynuować wojnę, Japonia potrzebowała znacznej ilości surowców naturalnych. Wpierw zajęto północną cześć Wietnamu, między innymi w celu odcięcia linii zaopatrzeniowej dla walczących ciągle Chińczyków. Spotkało się to z sankcjami ekonomicznymi ze strony Stanów Zjednoczonych. Taka reakcja zaskoczyła Japonię, zakładano bowiem, że państwa Europy oraz Stany Zjednoczone zachowają neutralność i nie będą chciały działać na szkodę stabilizacji w Azji. Kilka dni później, 27 września 1940 roku, minister spraw zagranicznych Japonii podpisał układ trójstronny o charakterze przymierza militarnego z Trzecią Rzeszą oraz Włochami. Niemcy oraz Włochy uznały przywództwo Japonii w tworzeniu „Wielkiej Azji”. Japonia uznała przywództwo Niemiec i Włoch w tworzeniu nowego porządku w Europie. Podpisanie tego przymierza oznaczało zerwanie z polityką neutralności względem wojny w Europie, jakiej do tej pory hołdował japoński rząd. Zdecydowano się na ten krok, gdyż obawiano się, że przy podziale koloni europejskich krajów, interesy Japonii nie zostaną uwzględnione. Jednak podpisanie traktatu spowodowało wśród społeczeństwa amerykańskiego wzrost poparcia dla wojny z Japonią.

W kwietniu 1941 roku Japonia podpisała układ o nieagresji ze Związkiem Radzieckim. Podejmowano także rozmowy z przedstawicielem Stanów Zjednoczonych, jednak nie przyniosły one żadnych rezultatów.

Latem 1941 roku aż 50 tys. żołnierzy japońskich wkroczyło do Indochin. Wpierw zajęto południowy Wietnam, w dalszej kolejności terytorium Kambodży. Japończycy postanowili zostawić francuską administrację u władzy, a w dodatku odstąpili państwu Syjam dwie kambodżańskie prowincje. W odpowiedzi na agresję w Azji Południowo-Wschodniej, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania oraz Holandia nałożyły embargo na wywóz wszystkich towarów do Japonii, a Stany Zjednoczone jeszcze dodatkowo zdecydowały się na zablokowanie wszystkich aktywów japońskich w amerykańskich bankach. Szczególny niepokój budziło wstrzymanie dostaw ropy oraz kauczuku. Specjaliści japońscy oceniali, że ich kraj ma zapasy wystarczające jedynie na dwa lata. Toczyła się dyskusja, czy Japonia powinna zaatakować Związek Radziecki, czy też przeć głębiej w Azję Południowo-Wschodnią, szczególnie w kierunku holenderskich Indii Wschodnich. Oficerowie japońskiej marynarki coraz bardziej naciskali na rozpoczęcie działań zbrojnych na Pacyfiku, co miałoby zapewnić stały dostęp do kluczowych surowców.

Od lipca 1941 roku trwały negocjacje mające na celu zniesienie amerykańskiego embarga. Strona japońska oferowała wycofanie się z Indochin ale zaznaczała, że nie ma zamiaru opuścić Chin oraz zerwać paktu z Niemcami oraz Włochami. We wrześniu 1941 podjęto decyzje o rozpoczęciu wojny ze Stanami Zjednoczonymi, jeśli do października nie zostanie zawarte porozumienie w kwestii dostaw ropy naftowej. Plan działań wojennych zakładał szybkie uderzenie na Pearl Harbor oraz zniszczenie wojsk amerykańskich na Filipinach. Liczono jednocześnie na dominację Niemiec w Europie, co spowoduje, iż Stany Zjednoczone nie będą w stanie zaangażować wszystkich swoich sił militarnych w wojnę na Pacyfiku.

Atak na Pearl Harbor. Zatopienie USS Arizona

Atak na Pearl Harbor. Budowa Wielkiej Azji

7 grudnia 1941 według czasu lokalnego, japońska marynarka zaatakowała amerykańską bazę w Pearl Harbor. Jednocześnie, cały czas prowadzono wojnę w Azji Południowo-Wschodniej. 8 grudnia 1941 roku Japonia zajęła Syjam, a następnie Malaje. Ofensywę w tym kierunku planowano już od inwazji na Chiny w 1937 roku. Wojska japońskie poruszały się błyskawicznie. W lutym 1942 roku zajęty został Singapur, który został przemianowany na Shōnan (昭南). Po jego zajęciu przed wojskami japońskimi otworzyły się dwie drogi do pozyskania znacznych złóż ropy naftowej. Pierwsza z nich biegła przez holenderskie terytoria w Indiach, druga przez Birmę. Zdecydowano się zająć tereny należące do Holendrów. Pod koniec lutego, po bitwie morskiej, Holandia ogłosiła kapitulację. Do połowy roku pod panowaniem Japonii znajdowały się wyspy Gilberta, wyspy Salomona, północna część Nowej Gwinei, Filipiny, Indonezja, Malaje, Birma, Syjam oraz wspomniane już Indochiny. Na zajmowanych terenach Japończycy powoływali marionetkowe rządy. Oprócz Singapuru, stało się tak też w Birmie, na Filipinach oraz w Chinach. W Birmie Japończycy mogli liczyć na wsparcie tamtejszych nacjonalistów.

Polecamy e-book Piotra Bejrowskiego i Natalii Stawarz – „Azja we krwi. Konflikty – zbrodnie – ludobójstwo”

W japońskich obozach jenieckich znalazło się wtedy blisko 170 tys. żołnierzy alianckich. Jeńcy byli traktowani bardzo źle, często zatrudniano ich do wykonywania zakazanych przez prawo międzynarodowe robót związanych z prowadzeniem działań wojennych. Szczególnie brutalnie potraktowani zostali Filipińczycy. Zaowocowało to powstaniem licznej partyzantki składającej się głównie z muzułmanów.

Podbój przez armię japońską licznych terytoriów w Azji Południowo-Wschodniej wynikał z chęci zajęcia obszarów wyjątkowo bogatych w surowce naturalne. Kluczowe dla Japończyków były ropa naftowa, metale oraz kauczuk. Liczono, że dzięki nim Japonia będzie mogła sprawnie kontynuować działania wojenne. Jednak utrzymanie wszystkich terytoriów oraz szlaków handlowych wymagało znacznego rozbudowania potencjału militarnego, szczególnie marynarki. Jednocześnie zakładano, że Stany Zjednoczone nie będą w stanie szybko zrekompensować zadanych im strat. Przyjęto przy tym, że japońskie fortyfikacje obronne wybudowane na podbitych terenach skutecznie zatrzymają amerykańską armię i skłonią rząd Stanów Zjednoczonych do negocjacji pokojowych.

Japońskie dowództwo było podzielone, jeśli chodzi o kierunek następnych działań wojennych. Siły lądowe uważały, iż należy się skupić przede wszystkim na okupacji oraz eksploatacji terenów już zdobytych. Marynarka była zdania, że Japonia nie jest w stanie wygrać wojny, jeśli nie będzie kontynuowała zdecydowanej ofensywy. Sugerowano, aby zaatakować Hawaje, a następnie Cejlon.

Churchill i Roosevelt zgodzili się, że należy w pierwszej kolejności zakończyć wojnę w Europie. Stany Zjednoczone postanowiły wziąć praktycznie cały ciężar wojny na Pacyfiku na siebie. Jednak nie można pominąć niezwykle istotnej roli Chin. Rozproszona armia chińska, pomimo bardzo słabego wyposażenia, wiązała w walce znaczne siły japońskie, nie pozwalając Japończykom w pełni skoncentrować się na walce ze Stanami Zjednoczonymi.

Amerykańska odpowiedź

W kwietniu 1942 roku spadły pierwsze bomby na Tokyo. Dowództwo japońskie błędnie uznało, że bazą wypadową dla amerykańskich samolotów jest atol Midway. Podjęto decyzję o zajęciu atolu w celu uniemożliwienia dalszych ataków. Bitwa o Midway (czerwiec 1942 roku) zakończyła się druzgocącą klęską Japonii. Od tego momentu inicjatywa znalazła się po stronie Stanów Zjednoczonych. Japońska marynarka straciła trzon floty Pacyfiku, w tym cztery lotniskowce oraz większość samolotów. Japończycy odczuli, że nie są przygotowani do walki z taką potęgą, jaką były wtedy Stany Zjednoczone. Nie mieli dostępu do wystarczającej ilości surowców, ich linie dostaw stawały się coraz dłuższe, a koordynacja działań coraz słabsza.

Bitwa o Midway. Amerykański bombowiec nurkujący Douglas SBD Dauntless

Co więcej Japończycy, pomimo znacznych wysiłków i coraz brutalniejszych metod, nie byli w stanie przełamać oporu walczących Chińczyków. Zdecydowano się wysłać do Chin młodszych i mniej doświadczonych żołnierzy, gdyż uznano, że lepsze jednostki bardziej przydadzą się w Azji Południowo-Wschodnie oraz na Pacyfiku. Chciano jednocześnie ograniczyć ilość żołnierzy wysyłanych do Birmy.

Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!

Birma została bardzo szybko zdobyta w 1942 roku, dzięki ofensywie przez Tajlandię. Jednak w 1943 roku połączone wojska brytyjskie, amerykańskie oraz chińskie podjęły próbę odzyskania tych terytoriów. Główną motywacją było ponowne otwarcie szlaków dostaw z Indii do Chin. Brytyjczycy mieli odegrać główną rolę w planowaniu ofensywy. Początkowe założenia musiały jednak ulec zmianie w związku z zajęciem przez Japonię wschodnich Indii. Walki w Birmie toczyły się głównie w bardzo trudnych górzystych oraz porośniętych lasami terenach. Brytyjczycy zaangażowali blisko 800 tys. żołnierzy, z czego większość stanowili Indusi. O ile Chińczycy angażowali swoje wojska w konflikt na pograniczu Birmy i Indii, to Stany Zjednoczone służyły głównie wsparciem taktycznym oraz dostawami niezbędnego wyposażenia.

Od 1943 roku Japonia miała coraz większe problemy z utrzymaniem podbitych terytoriów. W styczniu 1943 roku Japonia utraciła panowanie na Nową Gwineą, Guadalcanal oraz wyspą Buna. Przy tym wojska amerykańskie bardzo dotkliwie odczuwały klimat Azji Południowo-Wschodniej. W trakcie odbijania Buny przyczyną ok. 60% strat amerykanów była malarnia i inne tropikalne choroby.

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/

Japonia w defensywie

Na wiosnę 1943 roku Japończycy rozpoczęli tak zwaną „ryżową ofensywę”, która miała na celu zabezpieczenie zapasów ryżu dla armii oraz dla japońskich obywateli. Z kolei na konferencji zorganizowanej 30 września 1943 roku za kluczową kwestię dla osiągnięcia zwycięstwa uznano znaczne zwiększenie produkcji samolotów. Jednakże po bitwie o Midway nasiliły się problemy armii japońskiej z zaopatrzeniem. Alianci, zajmując kolejne wyspy na Pacyfiku skutecznie ograniczali możliwości zaopatrzenia. Od maja 1944 roku, zablokowana była także droga morska do wschodnich części Holenderskich Indii Wschodnich. Od początku 1945 roku zablokowano także wszystkie drogi morskie na południe od Tajwanu. W 1942 roku wydawało się, że Japonia dzięki podbitym terytorium pożegnała się z problemem braku surowców. Jednak w 1944 roku sytuacja stawała się coraz bardziej dramatyczna. Produkcja wojskowa, która uległa czterokrotnemu zwiększeniu licząc od końca 1940 roku, zaczęła od września 1944 gwałtownie spadać.

Kolejnym kluczowym momentem było zdobycie w lipcu 1944 roku przez wojska amerykańskie Marianów. Z lotniska na tamtejszej wyspie Saipan amerykańskie bombowce prowadziły naloty na archipelag japoński. Jednak ich skuteczność była stosunkowo niewielka, ze względu na mało efektywną taktykę. W tym samym czasie Hitler namawiał Japonię do wypowiedzenia wojny ZSRR. Jednak Japończycy zdawali sobie sprawę, że nie mogą sobie na to pozwolić gdyż ich wojska już były zaangażowane na kilku frontach. Wojna ze Związkiem Radzieckim ostatecznie przekreśliłaby ich szansę na wygraną.

Kilka miesięcy wcześniej, w kwietniu 1944 roku, Japończykom udało się zorganizować kolejną ofensywę w Chinach. Do listopada zdołali dotrzeć aż do Azji Południowo-Wschodniej, przejmując liczne chińskie fabryki oraz lotniska. Na początku 1945 roku armii japońskiej udało się zająć Laos i przekonać Laotańczyków do poparcia Japonii, w zamian za obietnicę uzyskania niepodległości po zakończeniu wojny. Wydarzenie to można uznać za ostatni sukces japońskiej armii, bowiem już w maju utraciła ona Birmę na rzecz wojsk brytyjskich. Ponad 70 tys. żołnierzy japońskich zostało odciętych w birmańskich lasach.

Sytuacja armii japońskiej zaczęła się komplikować na Filipinach. W 1944 roku coraz aktywniejsza stawała się antyjapońska partyzantka. Japonia zareagowała podobnie jak w Chinach, przeprowadzając kampanie „trzech wszystkich”. W tym samym czasie wojska alianckie posuwały się coraz bardziej na południe. Wczesną jesienią żołnierze amerykańscy oraz australijscy zajęli Nową Gwineę. Od października kampania mającą na celu odbicie Filipin wkroczyła na nową drogę. Wpierw alianci wylądowali na wyspie Leyte, następnie w grudniu na Mindoro, w styczniu 1945 roku na Luzon, zaś w marcu na Mindanao. W czerwcu 1945 udało się odzyskać całkowite panowanie nad Filipinami.

Brytyjska Armia Indyjska przekracza rzekę Irawadi (styczeń 1945).

Od marca 1945 roku wojska amerykańskie prowadziły naloty bombami zapalającymi na Japonię z niskiej wysokości. Ich siła niszcząca okazała się olbrzymia. Głównym celem, jaki chciano osiągnąć, było zniwelowanie możliwości produkcyjnych japońskiego przemysłu zbrojeniowego. Dodatkowo prowadzono zrzuty min na wyspy ciągle zajmowane przez armię japońską. Za pomocą łodzi podwodnych zniszczono prawie doszczętnie japońską marynarkę wojenną. Wszystko to miało na celu osłabienie Japonii przed planowaną inwazją.

Katastrofa i kapitulacja

Pierwszym etapem inwazji na Japonię miało być zajęcie niewielkiej wyspy Iwo Jima (硫黄島). Operacje rozpoczęto w lutym 1945 roku, a w marcu wyspa została ostatecznie zdobyta. W walkach zginęło ponad 100 tys. Japończyków w tym 3 tys. kamikaze. Kolejny cel stanowiła Okinawa (沖縄本島). W kwietniu Amerykanie zajęli wyspę, ale wyniszczające walki toczyły się aż do czerwca. Wyspa ta była kluczowa dla amerykańskiej armii, miała bowiem stanowić główny przyczółek do inwazji na jedną z głównych japońskich wysp, Kyūshū (九州). Zajęcie Okinawy kosztowało życie blisko 12 tys. amerykańskich żołnierzy i ok. 150 tys. Japończyków (w tym wielu cywili). Alianci uświadomili sobie, że Japonia będzie walczyła do samego końca. Szacowano, że odbicie wszystkich zajętych przez armię japońską terenów może potrwać aż do 1946 roku. Przewidywano, że Japończycy będą niszczyli wszystkie miasta, z których będą się wycofywać, a z resztkami japońskich wojsk trzeba będzie prowadzić długotrwałą wojnę.

Atomowy grzyb nad Nagasaki

Na wiosnę 1945 roku prowadzony od 1941 roku projekt Manhattan był bliski sukcesu. Oznaczało to, że Stany Zjednoczone mogły już wkrótce wejść w posiadanie bomby atomowej. W czerwcu, na specjalnym spotkaniu rozważano wraz z prezydentem Trumanem ewentualne możliwości zastosowania nowej broni. Jednym z proponowanych rozwiązań było zorganizowanie pokazowej eksplozji dla przedstawicieli japońskiego rządu. Uznano jednak, że Japończycy mogą podejrzewać podstęp i uznać pokaz za oszustwo. Obawiano się także, że demonstracja pozbawi amerykanów efektu zaskoczenia przy ewentualnym użyciu bomby. Podjęto decyzję, że jeśli Japonia nie zaakceptuje bezwarunkowego poddania się, bomba zostanie zrzucona. Wśród czterech potencjalnych celów znalazły się następujące miasta: Hiroszima (広島市), Kokura (小倉), Niigata (新潟市), oraz Kioto (京都). Szybko jednak zrezygnowano z Kioto na rzecz Nagasaki (長崎市). 16 czerwca odbyła się pierwsza udana detonacja bomby atomowej z użyciem plutonu. Bombę z uranem postanowiono wypróbować po raz pierwszy bezpośrednio w walce.

Pod koniec lipca 1945 roku odbyła się konferencja w Poczdamie. 25 lipca amerykańscy dowódcy wyznaczyli wstępny termin zrzucenia bomb atomowych na początek sierpnia, jeśli tylko pogoda na to pozwoli. Jednoczenie w deklaracji poczdamskiej wezwano Japonię do bezwarunkowej kapitulacji, zaznaczając, że w wypadku odmowy zostanie ona całkowicie zniszczona.

27 lipca, dzień po przyjęciu deklaracji poczdamskiej, Ministerstwo Spraw Zagranicznych Japonii uznało, że należy zakończyć wojnę. Minister Tōgō Shigenori (東郷茂徳) upierał się, aby upewnić się, że instytucja cesarza zostanie zachowana. Premier Suzuki Kantarō (鈴木貫太郎) uznał jednak, że należy zignorować tę deklarację i kontynuować wojnę. Z przechwyconych przez amerykański wywiad depesz japońskiego rządu do Rosjan wynikało, że Japończycy chcą zakończyć wojnę, ale nie mogą się zgodzić na przedstawione warunki. Amerykańskie dowództwo miało ciągle w pamięci walki o Okiwanę i zdawało sobie sprawę, że przedłużanie wojny wiązałoby się ze znacznymi stratami wśród amerykańskich żołnierzy.

6 sierpnia 1945 roku bombowiec Enola Gay zrzucił bombę atomową na Hiroszimę. Japończycy doznali szoku. Nie potrafiono wytłumaczyć, co się dokładnie stało. Jednoczeście podejmowano usilne starania, by przekonać ZSRR do zachowania neutralności. Jednak 8 sierpnia dotarła depesza, że Związek Radziecki wypowiada Japonii wojnę. Dzień później Amerykanie zrzucili drugą bombę atomową na Nagasaki. Momentalnie zwołano w Tokyo konferencję z uczestnictwem między innymi premiera Suzuki Kantarō, ministra spraw zagranicznych Tōgō Shigenori oraz radcy cesarskiego Hiranuma Kiichirō. Opinie co do kapitulacji były podzielone. Kadra oficerska była przeciwna poddaniu się. Premier wraz z ministrem spraw zagranicznych byli za, ale jedynie przy zachowaniu instytucji cesarza. Ostatnie decyzje o poddaniu się podjął 10 sierpnia sam cesarz Hirohito (裕仁). Ogłoszono ją 14 sierpnia. 2 września 1945 roku na statku Missouri w Zatoce Tokijskiej podpisano kapitulację.

Podpisanie aktu kapitulacji Japonii

Wojna na Pacyfiku pociągnęła za sobą blisko 24 miliony istnień ludzkich po stronie aliantów oraz narodów okupowanych. Pomimo zrzucenia dwóch bomb atomowych oraz prowadzenia przez długi czas nalotów dywanowych na kluczowe japońskie miasta, śmierć poniosło ok. 3 miliony Japończyków z czego 80% to żołnierze marynarki. Ta podawana przez historyków liczba ofiar stanowi 1/8 liczby zabitych w wyniku działań armii japońskiej.

Chcesz zawsze wiedzieć: co, gdzie, kiedy, jak i dlaczego w historii? Polecamy nasz newsletter – raz w tygodniu otrzymasz na swoją skrzynkę mailową podsumowanie artykułów, newsów i materiałów o książkach historycznych. Zapisz się za darmo!

Bibliografia

1. G. D. Allinson, The Columbia Guide To Modern Japanese History, Columbia University Press, New York 1999.
2. T. Goban-Klas, Historia i współczesność Korei. Od pustynnego królestwa do azjatyckiego tygrysa, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006.
3. F. G. Gosling, The Manhattan Project: Making the Atomic Bomb, DIANE Publishing Company, Darby 1999.
4. W. Gruhl, Imperial Japan’s World War Two 1931-1945, Transaction Publishers, New Jersey 2007.
5. J. Hall, Japonia: od czasów najdawniejszych do dzisiaj, PWN, Warszawa 1979.
6. F.Herail, J. Esmein, F. Macé, H. Ninomiya, P. Souyri, Histoire du Japon, Horvath, Le Coteau 1990.
7. M. Kuczyński, Konflikty zbrojne na świecie: Azja, [w:] „Studia i materiały”, nr 22, Biuro Prasy i Informacji MON, Warszawa 1995.
8. E. Pałsza-Rutkowska, K. Starecka, Japonia, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2004
9. J. Polit, Chiny, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2004.
10. E. O. Reischauer, The Japanese Today. Change and Continuity, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge 1988.
11. W. Rodziński, Historia Chin, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 1992.
12. J. R. Rurarz, Historia Korei, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2005.
13. R. Sławiński, Historia Chin i Tajwanu, Wydawnictwo Naukowe ASKON, Warszawa 2002.
14. T. Szafar, W cieniu świątyni Angkor. Kambodża wczoraj i dziś, Nasza Księgarnia, Warszawa 1971.
15. J. Tubielewicz, Historia Japonii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa 1984.

Zredagował: Kamil Janicki