Działania wojenne Japonii na Pacyfiku. Część I: 1894-1940

Celem tego artykułu jest próba ukazania wszystkich aspektów działań wojennych Cesarstwa Japońskiego, aby lepiej można było zrozumieć co doprowadziło do tragedii z pierwszych dni sierpnia 1945 roku i czemu obraz Japonii w oczach mieszkańców Azji tak bardzo różni się od tego, który mają Europejczycy.

Prapoczątki wojny na Pacyfiku

Ekspansja militarna cesarstwa japońskiego rozpoczęła się już pod koniec XIX wieku. Wojna z Chinami w latach 1894-1895 ukazała, jak błyskawicznie udało się Japonii zmodernizować armię. Jednocześnie konflikt ten był pierwszym sygnałem ambicji imperialnych cesarstwa.

Dekadę później Japonia zaangażowała się w kolejną wojnę. Zasadniczym celem japońskiego państwa stało się wyparcie Rosji z Mandżurii (chin. Mǎnzhōu, 滿洲). W latach 1904-1905 wojska japońskie oraz rosyjskie toczyły zacięte walki, głównie na terenie wspomnianej Mandżurii, a także na półwyspie Liaotung (chin. Liáodōng, 辽东半岛). Pomimo zdecydowanego zwycięstwa militarnego, nie udało się Japonii przeforsować satysfakcjonujących postanowień traktatu pokojowego. Jednak podpisany traktat uznawał supremację Japonii w Korei. Japończycy jeszcze w tym samym roku wprowadzili protektorat nad tym obszarem. Od 1910 roku, przez blisko 35 lat Japonia okupowała Koreę. Zasoby naturalne oraz ludzkie półwyspu były w pełni podporządkowane japońskim planom ekspansji militarnej w Azji. Praktycznie przez cały okres okupacji rządy sprawowali wojskowi. Przez pierwszą dekadę wszyscy urzędnicy kolonialni zobowiązani byli do noszenia mundurów oraz broni. W tym czasie rozpoczęło się też intensywne wykorzystywanie zasobów naturalnych Korei. W 1911 roku wszystkie lasy przeszły pod zarząd japoński. W 1915 roku to samo stało się z kopalniami złota, srebra, ołowiu, miedzi oraz węgla kamiennego. Następna dekada to czas relatywnej liberalizacji polityki okupacyjnej. Jednakże wszystkie zasoby naturalne półwyspu były dalej przeznaczane na rozwój japońskiej armii.

Koreański partyzant w Mandżurii.

Analizując działania wojenne wojsk japońskich na Pacyfiku należy się cofnąć aż do września 1931 roku. Wtedy to miało miejsce wkroczenie wojsk cesarskich do Mandżurii. Według niektórych historyków, między innymi Ikuhiko Hata, właśnie to wydarzenie należy uznać za prapoczątek wojny na Pacyfiku. Działania wojenne prowadzone przez Japonię w następnych latach były w prostej linii kontynuacją wydarzeń z 1931 roku. Warto zwrócić uwagę, że rozwój oraz ekspansja militarna zapewniały cesarstwu japońskiemu znaczy wzrost ekonomiczny. Gospodarska Japonii opierała się w latach trzydziestych oraz czterdziestych głównie na rolnictwie oraz na produkcji (w zdecydowanej większości na potrzeby wojska). Zajęcie Mandżurii miało z jednej strony zapewnić zbyt dla japońskich towarów oraz dostęp do surowców, z drugiej zaś miało, poprzez przesiedlenia, umożliwić rozwiązanie problemu przeludnienia Japonii.

Już od 1928 roku wojska japońskie silnie angażowały się w Mandżurii. Bez poparcia władz cywilnych brały udział w zamachach na chińskich władców ziemskich. Armia japońska znajdowała się tam, aby chronić japońskie interesy, w tym linie kolejowe. W lipcu 1931 roku w południowo-wschodniej Mandżurii miały miejsce drobne rozruchy między ludnością koreańską a chińską. Tym w sumie niewielkim incydentom została przypisana nadmierna waga w Korei, gdzie doszło do wystąpień antychińskich. W odpowiedzi w Chinach rozpoczęto bojkot japońskich towarów oraz przeprowadzono szereg demonstracji antyjapońskich. 18 września grupa japońskich oficerów, za zgodą swoich przełożonych, upozorowała incydent na kolei niedaleko Mukden (chin. Shěnyáng 沈阳), stolicy Mandżurii[. Winą za zniszczenia na torach obarczono Chińczyków. W odwecie wojska japońskie zaatakowały chińskie koszary. Wydarzenie to stało się bezpośrednim pretekstem do interwencji wojsk japońskich.

Można wskazać kilka czynników, z powodu których właśnie incydent w Mukden (chin. Jiǔyībā Shìbiàn 九一八事变, czyli „incydent 18 września”, jap. Manshujihen 満州事変) można uznać za początek długiej wojny na Pacyfiku. Był to pierwszy przypadek złamania postanowień Waszyngtońskiej Konferencji Pokojowej oraz paktu Kellogg-Briand. Brak zdecydowanej reakcji ze strony Ligi Narodów, Stanów Zjednoczonych oraz państw europejskich mógł nie być bez znaczenia przy podejmowaniu decyzji zarówno przez Włochy o zajęciu Abisynii w 1935, jak i przez Niemcy o zaatakowaniu Polski w 1939.

Polecamy e-book: „Polowanie na stalowe słonie. Karabiny przeciwpancerne 1917 – 1945”

Mandżurska marionetka

Armia Imperialna Mandżukuo

Szybkie zwycięstwo doprowadziło do proklamowania już 1 marca 1932 roku marionetkowego państwa Mandżukuo (chin. Mănzhōu Guó, jap. Manshū koku, 满洲国). 15 września tego samego roku podpisano protokół japońsko-mandżurski, na mocy którego nowo powstałe państwo zobowiązało się do szanowania wszystkich praw i przywilejów, które Japonia uzyskała na mocy porozumień z Chinami. Wydarzenie to wywołało prawdziwą euforię w Japonii i jednocześnie potwierdziło w oczach społeczeństwa supremację japońskiej armii w Azji Wschodniej.

Mandżukuo początkowo było republiką, jednak od marca 1934 roku stało się monarchią. Na jej czele postanowiono umieścić ostatniego cesarza z dynastii Qing (Qīng cháo, 清朝) Pǔyí (溥仪). Japonia uznała niepodległość Mandżukuo we wrześniu 1932 roku.

Incydent mandżurski miał bardzo poważne konsekwencje międzynarodowe. 10 grudnia 1931 roku Liga Narodów podjęła decyzję o powołaniu międzynarodowej komisji do zbadania sytuacji w Mandżurii. Na jej czele stanął Brytyjczyk lord Edward Lytton. W październiku następnego roku przyjęto raport Lyttona. Liga Narodów wyraziła potępienie działań zbrojnych. Nie uznano Mandżukuo za niezależne państwo. W efekcie w 1933 roku Japonia postanowiła wystąpić z Ligi Narodów. Jednym z nielicznych państw, które uznały marionetkowy kraj była Polska. Z kolei Stany Zjednoczone wystosowały oficjalną notę, iż nie uznają żadnego układu, który może w jakikolwiek sposób zaszkodzić interesom lub obywatelom amerykańskim. Związek Radziecki obawiał się, że Armia Kwantuńska (jap. Kantōgun 関東軍) rozszerzy swoją działalność poza Mandżurię. Zaproponował więc ponownie pakt o nieagresji, jednocześnie zwiększając liczbę żołnierzy na Dalekim Wschodnie. Rząd japoński postanowił odrzucić tę propozycję.

Otwarcie linii kolejowej łączącej Pekin z Koreą (1919).

Wojna chińsko-japońska

W sierpniu 1936 roku ogłoszono najważniejsze założenia polityki państwa japońskiego. Za priorytet uznano wyeliminowanie wszelkiego zagrożenia ze strony Związku Radzieckiego, a także przygotowanie się do konfrontacji z Wielką Brytanią oraz Stanami Zjednoczonymi.

7 lipca 1937 roku miało miejsce drobne starcie pomiędzy wojskami japońskimi a Chińczykami na przedmieściach Pekinu. Wydarzenie to, zwane Incydentem na moście Marco Polo (chin. Lúgōuqiáo Shìbiàn 卢沟桥事变, jap. Rokōkyō Jihen 盧溝橋事), stało się początkiem wieloletniej wojny chińsko-japońskiej. W oficjalnym komunikacie wystosowanym przez rząd w Tokyo twierdzono, że dowódca japoński kazał ostrzelać chiński fort po drugiej stronie rzeki, ponieważ podejrzewał znajdujących się w nim żołnierzy o zastrzelenie szeregowca z cesarskiej armii. Liga Narodów potępiła japońską agresję. Szczególnie Stany Zjednoczone bardzo zdecydowanie oponowały, postulując odcięcie Japonii od dostaw surowców z państw należących do Ligii. Ostatecznie zarzucono tę propozycję, z obawy przed eskalacją konfliktu.

Konflikt chińsko–japoński zaczął się nieoczekiwanie. Bardzo szybko doszło do eskalacji działań wojennych. 19 lipca ogłoszono chwilowe zawieszenie broni. Jednak już 25 lipca, miało miejsc kolejne uderzenie wojsk japońskich. Japończycy ogłosili „ekspedycję karną”, a od rządu chińskiego zażądali kapitulacji. Władze japońskie liczyły na błyskawiczne zwycięstwo. Zakładano, że słabo uzbrojona armia chińska nie będzie stanowiła realnego zagrożenia dla nowoczesnej armii cesarskiej. Od lipca do grudnia 1937 roku armia japońska poruszała się bardzo szybko. Zajęto Mongolię Wewnętrzną oraz znaczne obszary w północnych Chinach. Przejęto kontrolę nad głównymi liniami kolejowymi oraz zdobyto kolejne strategiczne punkty. W trakcie zajmowania Nankinu doszło do masakry ludności cywilnej, która według różnych źródeł mogła pochłonąć od 40 tys. do 1 mln osób. Umiarkowani badacze japońscy twierdzą, że mogło to być do 100 tys. osób. Z kolei dane pochodzące od powołanych przez Japończyków władz miejskich mówią o 227 tys.

Polecamy e-book Darii Czarneckiej – „Przewodnik po Polskim Państwie Podziemnym 1939-45”

Ścięte głowy obrońców Nankinu

Pod koniec 1937 roku amerykańskim społeczeństwem wstrząsnęła informacja, że Stany Zjednoczone sprzedają Japonii blisko 55,4% wszystkich kluczowych dla działań wojennych materiałów, takich jak stal czy olej. Coraz głośniej mówiło się o potrzebie całkowitej izolacji Japonii. W grudniu 1937 roku kolejne wydarzenie wpłynęło na pogorszenie stosunków między oboma krajami – Japończycy zniszczyli amerykańską łódź. Jednak dopiero na wiosnę 1938 roku zdecydowano się na znaczne ograniczenie eksportu do Japonii.

Z początkiem 1938 roku Japonia przystąpiła do ofensywy w północno-zachodnich Chinach, w kierunku prowincji Ānhuī (安徽) i Hénán (河南). W czerwcu tego samego roku rozpoczęto kampanię mającą na celu zmuszenie rządu Kuomintangu do kapitulacji. W bitwie o Hànkǒu (汉口), miasto które stało się stolicą po upadku Nankinu, walczyło 380 tys. żołnierzy japońskich i 750 tys. chińskich. Pomimo przewagi liczebnej, armia chińska nie była w stanie zatrzymać znacznie lepiej wyposażonej armii japońskiej. W połowie 1938 roku Japończycy przeprowadzili inwazję z powietrza na miasta Fúzhōu (福州), Xiàmén (厦门) oraz Shàntóu (汕头). W październiku zajęli prowincję Kanton (Guǎngdōng 广东).

Po 1938 roku główne miasta oraz linie kolejowe w Chinach znajdowały się pod kontrolą Japończyków. Wojska chińskie prowadziły jedynie wojnę partyzancką. Wojska japońskie cały czas kontynuowały działania zbrojne. Jako że Liga Narodów nie była w stanie podjąć skutecznych kroków, które zatrzymałyby eskalację konfliktu, Stany Zjednoczone postanowiły nałożyć „moralne embargo” na dostawy broni do Japonii. Wielka Brytania z kolei udzieliła kredytu chińskiemu rządowi. Pomimo tego wsparcia, 1939 rok przyniósł kolejne zwycięstwa armii japońskiej. Szczególne znaczenie miało zdobycie panowania nad wyspą Hǎinán (海南) oraz nad Wyspami Spratly (Nánshā Qúndǎo南沙群岛). Zapewniło to z jednej strony odcięcie dostaw do Chin z Indochin, z drugiej zaś dało Japonii możliwość podboju w późniejszym okresie kolonii krajów zachodnich w Azji Południowo-Wschodniej. W odpowiedzi Stany Zjednoczone zagroziły dalszymi cięciami w eksporcie. Jednak prezydent Roosevelt, bojąc się wojny, postanowił nie pogarszać stosunków z Japonią. Jednocześnie wydano zgodę na znaczne rozbudowanie lotnictwa armii Stanów Zjednoczonych.

Wojska japońskie wkraczają do Szenjangu.

Wojna w Chinach wiązała się z coraz większymi kosztami dla Japonii. W 1940 roku pochłaniała dziennie półtora miliona dolarów. Konieczne było powiększanie armii. Już w 1939 roku stacjonowało w Chinach milion japońskich żołnierzy. Rok później do ochrony samych kolei konieczne było skierowanie 200 tys. żołnierzy. Kolejnym problemem było to, że Chiny nie posiadały „centrum”, którego podbicie oznaczałoby kapitulacje całego kraju.

W przededniu II wojny światowej

Wewnątrz dowództwa armii japońskiej panował konflikt co do tego, który kraj stanowi największe zagrożenie dla bezpieczeństwa Japonii. Oficerowie marynarki uważali, że są nim Stany Zjednoczone. Domagali się oni większych nakładów na marynarkę w celu ochrony tras morskich. Planowali także za pomocą floty uzyskać dostęp do potężnych pokładów surowców w Azji Południowo-Wschodniej i na Południowym Pacyfiku.

Japonia była jednym z krajów, które podpisały pakt antykominternowski. Spowodowało to znaczne zwiększenie napięcia w relacjach ze Związkiem Radzieckim. Od 1937 roku dochodziło do drobnych starć na terenach granicznych między Mandżukuo a ZSRR. Walki przybrały bardziej zdecydowany obrót w maju 1939 roku, gdy armia Mandżukuo starła się z armią Republiki Mongolskiej. W sierpniu do ofensywy przystąpiła armia radziecka. Po wyczerpujących walkach we wrześniu 1939 roku obie strony podpisały rozejm.

Walki w Chinach trwały praktycznie przez cały okres wojny na Pacyfiku, równocześnie z innymi działaniami wojennymi prowadzonymi przez armię japońską. W okresie 1939-1940 podejmowano wysiłki, by złamać morale chińskich żołnierzy. W następnym roku stoczono sporo potyczek o niewielkim zasięgu. W październiku 1940 roku Chińczycy rozpoczęli ofensywę, niszcząc japońską infrastrukturę, głównie linie kolejowe, mosty oraz centra komunikacyjne. Operacja ta nosi nazwę „ofensywy stu regimentów” (Bǎi tuán Dà zhàn 百团大战). W odpowiedzi, Japończycy w latach 1941-1942 wprowadzili na terytorium Chin politykę „trzech wszystkich” (jap. Sankō Sakusen 三光作戦, chin. Sānguāng Zhèngcè 三光政策). „Trzy wszystkie” oznaczały: „zabić wszystkich”, „spalić wszystko” oraz „splądrować wszystko”.

Zobacz drugą część artykułu

Chcesz zawsze wiedzieć: co, gdzie, kiedy, jak i dlaczego w historii? Polecamy nasz newsletter – raz w tygodniu otrzymasz na swoją skrzynkę mailową podsumowanie artykułów, newsów i materiałów o książkach historycznych. Zapisz się za darmo!

Bibliografia

1. G. D. Allinson, The Columbia Guide To Modern Japanese History, Columbia University Press, New York 1999.
2. T. Goban-Klas, Historia i współczesność Korei. Od pustynnego królestwa do azjatyckiego tygrysa, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006.
3. F. G. Gosling, The Manhattan Project: Making the Atomic Bomb, DIANE Publishing Company, Darby 1999.
4. W. Gruhl, Imperial Japan’s World War Two 1931-1945, Transaction Publishers, New Jersey 2007.
5. J. Hall, Japonia: od czasów najdawniejszych do dzisiaj, PWN, Warszawa 1979.
6. F.Herail, J. Esmein, F. Macé, H. Ninomiya, P. Souyri, Histoire du Japon, Horvath, Le Coteau 1990.
7. M. Kuczyński, Konflikty zbrojne na świecie: Azja, [w:] „Studia i materiały”, nr 22, Biuro Prasy i Informacji MON, Warszawa 1995.
8. E. Pałsza-Rutkowska, K. Starecka, Japonia, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2004
9. J. Polit, Chiny, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2004.
10. E. O. Reischauer, The Japanese Today. Change and Continuity, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge 1988.
11. W. Rodziński, Historia Chin, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 1992.
12. J. R. Rurarz, Historia Korei, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2005.
13. R. Sławiński, Historia Chin i Tajwanu, Wydawnictwo Naukowe ASKON, Warszawa 2002.
14. T. Szafar, W cieniu świątyni Angkor. Kambodża wczoraj i dziś, Nasza Księgarnia, Warszawa 1971.
15. J. Tubielewicz, Historia Japonii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa 1984.

Zredagował: Kamil Janicki