Droga do Bouvines

Bitwa pod Bouvines stanowiła kulminacyjny moment w dotychczasowych zmaganiach władców Francji i Anglii – to dzięki niej nastąpiło chwilowe zażegnanie niebezpieczeństwa, zagrażającego istnieniu monarchii Kapetyngów. Przez jej współczesnych traktowana była jak sąd Boży: Opatrzność przyznała zwycięstwo Filipowi Augustowi, przez co stało się jasne, że jego poczynania są miłe Bogu, który udziela mu swego poparcia w dziele umacniania królestwa Francji. Przyczyniła się również do kształtowania narodowej wspólnoty Francuzów. Tymczasem w Anglii po bitwie upadł ostatecznie autorytet Jana bez Ziemi, baronowie zbuntowali się przeciwko niemu i wymusili na nim wydanie Wielkiej Karty Swobód – pierwszego dokumentu na drodze do ukształtowania ustroju monarchii parlamentarnej. W wyniku klęski pod Bouvines król Niemiec Otton IV ostatecznie utracił szanse na utrzymanie cesarskiej korony, która przypaść miała Fryderykowi II. Jak doszło do tego wszystkiego? Kim byli główni aktorzy tego wydarzenia i co ich poróżniło? Aby dobrze to zrozumieć, musimy cofnąć się w czasie…

Bitwa pod Bouvines (aut. Horace Vernet, domena publiczna).

Wszystko zaczyna się od… wikingów

Dwieście lat wcześniej Anglia padła łupem królów Danii: władca Ethelred II w 1013 r. musiał uchodzić z wyspy, trzy lata później jego syn Edmund poniósł klęskę w bitwie pod Ashingdon, a na opuszczonym tronie zasiadł król Kanut IV. Niektórzy badacze uważają, że matką tego wybitnego władcy była... córka Mieszka I i siostra Bolesława Chrobrego Świętosława. Kanut panował w Danii i Anglii aż do swej śmierci w 1035 r. Po krótkich rządach jego synów, Harolda i Harthakanuta, zakończonych w 1042 r., tron angielski znowu był wolny, czekając na prawowitego dziedzica.

Zobacz też:

• Wikingowie i początki ich wypraw w VIII-IX w. – prawda i mity

Król Ethelred w 1013 r. schronił się przed podbojem duńskim w Normandii, gdzie rządy sprawował ojciec jego żony Emmy Ryszard I. Ten ostatni był potomkiem wodza wikingów Rollona, który otrzymał Normandię wraz z tytułem hrabiego w 911 r. od króla Franków Karola Prostego w zamian za złożenie hołdu i obowiązek obrony terytorium przed innymi wikińskimi drużynami, pustoszącymi wówczas Europę Zachodnią. Normandia stała się silnym hrabstwem, dobrze zorganizowanym i przynoszącym bardzo duże dochody. Król Ethelred umarł tutaj na wygnaniu w 1016 r., a jego syn Edward, nazwany później Wyznawcą, spędził w kraju swojego dziadka 27 lat, czekając na wielką chwilę. Tymczasem władza w Normandii przypadła w 1035 r. młodemu hrabiemu Wilhelmowi.

W 1042 r. Edward mógł wreszcie wrócić na swój tron, jednak jego pozycją wciąż była słaba: zagrażali mu teraz Norwegowie. Edward musiał prowadzić ostrożną politykę, aby nikogo do siebie nie zrazić, a w razie zagrożenia zyskać niezbędną pomoc. Ponieważ nie miał następcy obiecał tron Anglii po swojej śmierci... aż kilku osobom. W 1066 r. Edward zmarł i rozpoczęła się wielka rozgrywka o koronę, do której stanęli trzej pretendenci: przedstawiciel rodu hrabiów Wessexu Harold, król Norwegii Harald Hardrada i Wilhelm z Normandii. Haroldowi udało się pokonać wojska norweskie, ale 4 października 1066 r. uległ Wilhelmowi w bitwie pod Hastings. Władca Normandii został więc królem Anglii. Zaczęła się tworzyć ciekawa sytuacja, w której władca Anglii był jednocześnie wasalem króla Francji z terytorium Normandii. Pierwszy krok został zrobiony. Na kolejny trzeba było poczekać prawie sto lat.

Dynastia Plantagenetów

Henryk II Plantagenet

Po śmierci Wilhelma władzę obejmowali po kolei jego synowie. Ostatni z nich, Henryk I, zmarł w 1135 r. nie pozostawiając męskiego potomka. Miał jednak córkę, Matyldę, którą wydał za Gotfryda Plantageneta (zwanego tak, ponieważ nosił przy kapeluszu gałązkę janowca, fr. genêt), hrabiego Andegawenii, władającego również Maine, Vendôme, Turenią, Saintonge, a więc znaczną częścią zachodniej Francji. W 1133 r. Gotfrydowi i Matyldzie urodził się syn Henryk, którego dziadek przeznaczył na swego następcę. Nie było to jednak takie proste: w chwili śmierci Henryka I jego wnuk był jeszcze dzieckiem, a tron Anglii opanował Stefan hrabia Blois (również położonego we Francji). Wojna domowa ciągnęła się długo, ale w 1154 r., już po śmierci Stefana, Henryk został koronowany na króla Anglii.

Przeczytaj także:

• Henryk II Plantagenet - u źródeł potęgi
• Henryk II Plantagenet kontra Tomasz Becket

Wraz z koroną odziedziczył również władzę w Normandii, po ojcu natomiast otrzymał Andegawenię. Jego ziemie we Francji stawały się niebezpiecznie rozległe i chociaż swoje francuskie posiadłości dzierżył jako wasal króla, któremu składał z nich hołd, był silniejszy od swojego seniora. Zwłaszcza że dwa lata przed objęciem angielskiego tronu Henryk rozszerzył jeszcze bardziej swoje wpływy, wykorzystując błąd króla Francji Ludwika VII. Niepowtarzalną szansę stworzył młodemu władcy… rozwód Ludwika.

Kapetyngowie

Władza króla Francji w połowie XII w. ograniczała się właściwie do terenów Ile-de-France, czyli ziem wokół Paryża. Pozostałe obszary znajdowały się pod kontrolą władców terytorialnych. Byli oni wasalami króla, ale faktyczna władza na ich terenie należała tylko do nich. Wpływy króla były silniejsze lub słabsze, w zależności od aktualnej sytuacji politycznej, układu stosunków między baronami oraz siły charakteru poszczególnych władców. Południe Francji najbardziej wymykało się kontroli Kapetyngów – mieszkańcy tych terenów posługiwali się nieco innym językiem, ich kultura była inna, przez długi okres pozostawała pod rzymskim wpływem, wreszcie duże poparcie zyskała tam herezja katarów (zwanych w Langwedocji albigensami), co doprowadziło do zorganizowania wyprawy krzyżowej. Władcy najważniejszych księstw Północy, hrabiowie Flandrii, Szampanii, Blois i Burgundii, lennicy króla, raz znajdowali się w jego obozie, kiedy indziej występowali przeciwko niemu łącząc się w koalicje i starając się zachować jak największą niezależność.

Ludwik VII

Kapetyngowie przejęli koronę Francji w 987 r., kiedy na króla został wybrany Hugo Kapet, a od władzy odsunięto coraz słabszych i pozbawionych wpływów władców karolińskich. Przez kolejne lata ich ziemie padały łupem najazdów wikingów, którzy pustoszyli najbogatsze krainy, a król nie był w stanie interweniować wszędzie i bronić swoich poddanych w kilku miejscach jednocześnie. W X w. władza książąt terytorialnych zaczęła niebezpiecznie wzrastać. Wpływy w okolicznych księstwach zaczął na nowo zdobywać dopiero król Ludwik VI, panujący w latach 1108-1137. Król starał się dzięki zawieraniu sojuszy, udzielaniu pomocy jednym hrabiom przeciwko innym oraz związkom matrymonialnych rozszerzyć obszar swojego księstwa terytorialnego. W 1137 r. władzę objął po nim jego syn, Ludwik VII. W tym samym roku młody król zawarł niezwykle korzystny związek małżeński z Eleonorą, córką i jedyną spadkobierczynią Wilhelma X księcia Akwitanii, władcy Poitou, Limousin i Gaskonii. Król, jako nowy książę Akwitanii, rozciągnął więc swoje panowanie na ogromnych obszarach południowo-zachodniej Francji. Wydawało się, że jego dominacja w tym regionie jest już pewna. Niestety, popełnił ogromny błąd strategiczny. Na bieg historii bardzo często wpływają ludzkie uczucia, bliskie również nam, ludziom żyjącym w XXI wieku.

Polecamy również:

• Ryszard Lwie Serce i Eleonora Akwitańska – dzieje matczynej miłości

Eleonora Akwitańska

Król Ludwik w 1147 r. wyruszył na krucjatę do Ziemi Świętej. Była to już druga wyprawa zorganizowana na wieść o upadku hrabstwa Edessy w 1144 r. Nie przyniosła ona jednak spodziewanego efektu – krzyżowcy ponieśli kilka spektakularnych porażek i musieli wracać do domów z pustymi rękoma. Ludwik zapłacił jednak jeszcze większą cenę niż inni uczestnicy krucjaty. W podróży towarzyszyła mu małżonka. Zaczął się wtedy rodzić wielki konflikt pomiędzy Ludwikiem i Eleonorą. Królową oskarżano potem o nieprzyzwoite zachowanie, wydawało się, że ma ochotę zdradzić króla… ze swoim stryjem. Nie wiemy co naprawdę wydarzyło się wtedy między nimi. W 1149 r. papieżowi Eugeniuszowi III udało się jeszcze pogodzić zwaśnionych małżonków, ale w 1152 r. na synodzie w Beaugency ogłoszono, że małżeństwo króla z Eleonorą Akwitańską jest nieważne z powodu… zbyt bliskiego pokrewieństwa. Takie uzasadnienie unieważnienia małżeństwa było często i chętnie stosowane w średniowieczu, bardzo restrykcyjne ograniczenia dotyczące dopuszczalnego stopnia pokrewieństwa umożliwiały prawie zawsze znalezienie podstaw do zerwania. Nie obciążały przy tym winą za nie żadnej ze stron.

Francja około roku 1154 roku.

Wraz z Eleonorą Ludwik utracił wszystkie należące do niej ziemie – nie władał nimi przecież jako król Francji, ale jedynie jako mąż spadkobierczyni hrabiego. Teraz wszystkie prawa wracały do niej. Tak bogata dziedziczka nie mogła rzecz jasna długo pozostać niezamężna, a idealny kandydat pojawił się już kilka miesięcy po unieważnieniu małżeństwa. Był to nie kto inny jak… Henryk II, król Anglii, książę Normandii, hrabia Andegawenii. Teraz został na dokładkę księciem Akwitanii. Jego ziemie otoczyły malutkie księstwo terytorialne króla Francji, a wszyscy niezadowoleni wasale Ludwika mogli szukać przeciwko niemu pomocy u Henryka. Jakby tego było mało, Plantagenet zdołał podporządkować sobie również Bretanię – w 1166 r. zaręczył swojego syna Godfryda z dziedziczką tego księstwa Konstancją, a w 1181 r. odbył się ich ślub. Król Francji nie mógł już nie dostrzegać zagrożenia ze strony Henryka i nie mógł spokojnie patrzeć na rozrost jego wpływów. Zaczynała się walka, która miała zadecydować o istnieniu królestwa Franków. Poprowadzić ją miał syn Ludwika VII – Filip II August.

Bibliografia:

• Baldwin John, Philippe Auguste et son gouvernement, tłum. franc. B. Bonne, Fayard, Paris 1991.
• Baszkiewicz Jan, Historia Francji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1994.
• Boucheron Patrick, Georges Duby a-t-il inventé Bouvines?, „L’Histoire”, nr 399 (5/2014).
• Chauou Amaury, La défaite vue d’Angleterre, „L’Histoire”, nr 399 (5/2014).
• Duby Georges, Bitwa pod Bouvines; niedziela 27 lipca 1214, tłum. M. Tournay-Kossakowska, A. Falęcka, PIW, Warszawa 1988.
• Forte Angelo i in., Państwa wikingów. Podboje – władza – kultura. Wiek IX–XI, WN PWN, Warszawa 2010.
• Genet Jean-Philippe, Une guerre européenne, „L’Histoire”, nr 399 (5/2014).
• Hallam Elizabeth m., Everard Judith, Francja w czasach Kapetyngów 987-1328, tłum. U. Kowalczyk, WN PWN, Warszawa 2008.
• Hélary Xavier, Au coeur des combats, „L’Histoire”, nr 399 (5/2014).
• Zins Henryk, Historia Anglii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2001.

Redakcja: Tomasz Leszkowicz