Dominik Zamiatała – „Zakony męskie w polityce władz komunistycznych w Polsce”, t. 2 – recenzja i ocena

Ciekawostką jest, że drugi tom – w przeciwieństwie do swego poprzednika – ukazał się nakładem Instytutu Pamięci Narodowej, a nie wydawnictwa LTW. Książka jednak została wydana w dokładnie taki sam sposób jak tom pierwszy, w tej samej szacie graficznej oraz w dokładnie takim samym opracowaniu redakcyjnym.

Ks. Zamiatała oparł swą pracę na szerokiej kwerendzie archiwalnej oraz na bardzo bogatej literaturze przedmiotu. Wielu czytających i przeglądających wykaz archiwaliów może się dziwić, dlaczego stosunkowo niewiele tam archiwów zakonnych, odnoszących się przecież bezpośrednio do działań danego zakonu. Spieszę wytłumaczyć autora na podstawie własnych doświadczeń – dostanie się do nich graniczy czasem z niemożliwym i kwerenda kończy się, zanim jeszcze zdążyła się zacząć.

Książka została podzielona na trzy rozdziały. Pierwszy, „Duszpasterstwo w Polsce”, obejmuje: działalność zakonników na parafiach, nauczanie religii, budownictwo, działalność kaznodziejską, działalność wśród młodzieży oraz duszpasterstwo specjalistyczne. Rozdział drugi skupia się na duszpasterstwie polskich zakonników za granicą i na misjach, natomiast ostatni to już analiza działalności społecznej, w skład której wchodzą: szkolnictwo samych zakonników, praca charytatywna oraz opiekuńcza, a także działalność wydawnicza.

Autor analizuje nie tylko aktywność poszczególnych zakonów w sferze dla nich niemal najważniejszej, ale również ukazuje działalność organów autorytarnego państwa, skierowaną do kontrolowania i walki z duchownymi. Ks. Zamiatała opisuje najbardziej transparentne przykłady w danej działalności zakonów, ich współpracę z księżmi diecezjalnymi oraz z instytucjami skupiającymi katolików świeckich. Ukazuje też starania o utrzymanie – bo już nie o rozszerzenie – swego stanu posiadania w zakresie szkolnictwa, obejmowanie swą pracą parafii i kościołów rektoralnych, którymi opiekowali się zakonnicy. Z drugiej strony przedstawia działalność Wydziałów ds. Wyznań, Służby Bezpieczeństwa oraz innych instytucji państwa do ograniczania wpływu zakonników na społeczeństwo.

Często działania te były bardzo skuteczne, poza tym samo środowisko zakonne było mocno podzielone. Wśród rektorów domów zakonnych oraz samych zakonników byli ci mniej lub bardziej spolegliwi, ci mniej lub bardziej odważni. Co ciekawe, Zamiatała ukazuje często nie tylko konflikt na linii państwo – zakony ale również na linii samych zakonów oraz zakonników z władzami diecezjalnymi. Praca prezentuje bardzo duży wpływ duchownych na młodzież, a szczególnie na środowiska naukowe, w tym studentów. Właśnie ten aspekt moim zdaniem jest jednym z najciekawszych w całej książce. Ciekawie została również przedstawiona działalność polskich zakonników na misjach oraz za granicą. Zostały tu przeanalizowane kierunki pracy oraz dokładna liczba duchownych, jaka w czasie PRL „przewinęła się” przez placówki zagraniczne. Autor bardzo dobrze opisał uwarunkowania i specyfikę takiej pracy, jak również utrudnienia, jakie stawiały władze administracyjne, aby ten proceder nie tylko ukrócić, ale również wykorzystać dla własnych celów.

W podsumowaniu mogę tylko napisać, że każdy historyk, który chce pogłębić swoją wiedzę o ten bardzo rzadko przytaczany aspekt historii Kościoła katolickiego, czyli działanie zakonów i zgromadzeń męskich, powinien, a nawet musi zapoznać się z tą publikacją.

Zobacz też:

• Dominik Zamiatała – „Zakony męskie w polityce władz komunistycznych w Polsce”, t. 1;
• Ilona Lewandowska – „Działalność Sióstr od Aniołów w Polsce w latach 1945–1980”;
• „Pielgrzymki Jana Pawła II do Krakowa w oczach SB. Wybór dokumentów” – oprac. Rafał Łatka;
• „Represje wobec Kościoła w krajach bloku wschodniego” – red. Józef Marecki.

Redakcja i korekta: Agnieszka Kowalska