Deklaracja niepodległości oraz sowietyzacja Mongolii

Bogdo Chan (portret autorstwa Baldugiina Marzana Sharava)

W XVII wieku Mongołowie zostali podbici przez Mandżurów i włączeni do ich chińskiego imperium, którego częścią pozostawali do początków XX wieku. Religią Mongołów był początkowo szamanizm, ale w XVI wieku nawrócili się na buddyzm tybetański zwany niekiedy lamaizmem. Spowodowało to zupełną zmianę stylu życia oraz mentalności narodu. Z wojowników stali się pacyfistami, a ćwiczenia wojskowe porzucili na rzecz medytacji. Mongolia stała się krajem teokratyczno-feudalnym, niesłychanie konserwatywnym, w zupełności odciętym od zmieniającego się świata. Liczba ludności wynosiła około 700 tysięcy z czego około 100 tysięcy było lamami. Oznacza to, że co najmniej jedną trzecią dorosłej męskiej populacji stanowili mnisi.

Sytuacja taka miała zasadnicze znaczenie dla rozwoju kraju, jako że udział lamów w wytwarzaniu dóbr gospodarczych był nieznaczny, natomiast klasztory były chętnie obdarowywane wszelkiego rodzaju daninami. Dodatkowo wielu Mongołów pielgrzymowało do Tybetu, wioząc tam różne produkty jako dary, w tym także złoto i srebro, co zubożało kraj. Niemniej, kiedy w październiku 1911 roku w Chinach wybuchła rewolucja, w tym samym miesiącu Mongołowie wybrali swojego przywódcę religijnego, Bogdo Chana, który jednocześnie został głową państwa. 1 grudnia 1911 roku Mongolia ogłosiła niepodległość, jednakże Chiny nie uznały tej deklaracji, podobnie jak Rosja. W wyniku trójstronnych rozmów podpisano w 1915 roku traktat w Kiachcie, na mocy którego Mongolia otrzymała autonomię w ramach Republiki Chin.

Interwencja obcych sił

Kiedy w Rosji trwała wojna domowa, Chiny postanowiły przywrócić swój stan posiadania z okresu cesarstwa i w 1919 roku zajęły całą Mongolię. Z kolei w roku następnym do Mongolii wkroczyły oddziały białego generała barona Ungerna von Sternberga, który wygnał Chińczyków, przywrócił władzę Bogdo Chana oraz dokonał rzezi tych wszystkich, których posądzał o probolszewickie sympatie. W międzyczasie, 25 czerwca 1920 roku, powstała Mongolska Partia Ludowa, która zmieniła następnie nazwę na Mongolską Partię Ludowo-Rewolucyjną. Początkowo liczyła około dwudziestu członków, z których kilku udało się do Rosji i poprosiło o pomoc. Latem 1921 roku oddziały bolszewickie zdobyły stolicę Mongolii Urgę, schwytały Ungerna i straciły go po pokazowym procesie. Był to pierwszy przypadek tak zwanej bratniej pomocy.

Początki sowietyzacji

Od samego początku bolszewicy przystąpili do budowy państwa sowieckiego w Mongolii. Jeszcze tego samego roku stworzyli Związek Rewolucyjnej Młodzieży Mongolskiej – organizację znacznie bardziej komunistyczną niż sama partia – który wkrótce stał się głównym narzędziem używanym do eksterminacji wrogów. W 1921 aresztowano i rozstrzelano czterdziestu ośmiu członków straży przybocznej Bogdo Chana, a rok później także premiera Bodoo, który był jedną z pierwszych ofiar represji stalinowskich wśród mongolskich komunistów. Początkowo byli oni zresztą niezmiernie słabi, a cała ludność była absolutnie wierna swojemu religijnemu przywódcy, niemniej jego władza w kraju okupowanym przez Sowietów była coraz bardziej ograniczona.

Przełom

Przełomem był rok 1924. Tego roku zmarł Bogdo Chan i parę tygodni później komuniści proklamowali republikę. Mongolia jednak nadal nie była uznawana ani przez Chiny, ani też przez Sowietów, którzy nie chcieli zrywać swoich stosunków z Chinami i traktowali ją jako bufor. Na żądanie Chińczyków uznali ją za integralną część Chin i wycofali większość swoich wojsk. Nowa republika dostała swoją konstytucję, którą napisał w Moskwie niejaki Wsiewiacki. Znosiła ona między innymi prywatną własność gruntów i lasów. W tymże roku zmieniono nazwę stolicy kraju z Urgi na Ułan Bator.

Suche Bator

W lutym poprzedniego roku, w nie do końca jasnych okolicznościach, zmarł najwybitniejszy mongolski dowódca komunistyczny, Suche Bator, a naczelny dowódca armii, Dandzan, został rozstrzelany na partyjnym zjeździe. Całą władzę sprawowali nadal Sowieci, którzy jako „instruktorzy” znajdowali się w każdej instytucji. Ich strategią było budowanie organizacji komunistycznej składającej się z tak zwanych arjatów (aratów), czyli ludzi ubogich, zazwyczaj biednych pasterzy. W 1929 roku Komitern, który sprawował władzę zwierzchnią nad MPL-R, zażądał przeprowadzenia kolektywizacji, upaństwowienia bydła oraz rozpoczęcia bezwzględnej walki z religią i feudałami. W ramach przygotowań do wypełnienia tych poleceń w partii przeprowadzono czystkę, usuwając z niej pięć tysięcy członków (na ogólną ich liczbę osiemnastu tysięcy).

Kolektywizacja i ludobójstwo

Rozpoczęta kolektywizacja miała niesłychanie brutalną formę. Ludziom zabierano wszystko: ziemię, domy, bydło, meble, biżuterię, ubrania... Likwidowano arystokrację i szlachtę. Wskutek tego bezprawia pogłowie zwierząt hodowlanych, które na początku XX wieku wynosiło dwadzieścia milionów sztuk, zmniejszyło się o jedną trzecią. Dla ludzi od wieków przyzwyczajonych do swobody i przemieszczania się po stepie, był to kataklizm. Trzydzieści tysięcy uciekło przez granicę do Chin. W 1932 roku w całej Mongolii wybuchło powstanie antykomunistyczne, jednak po kilku miesiącach zostało utopione przez komunistów w morzu krwi. Niemniej po zakończeniu walk zdecydowano się na liberalizację polityki, między innymi zlikwidowano wszystkie spółdzielnie. Taktyka ta do złudzenia przypominała spowodowane oporem chłopów tymczasowe ograniczenie kolektywizacji w Związku Radzieckim zapowiedziane przez Stalina słynnym artykułem „Zawrót głowy od sukcesów”.

Niemniej w roku następnym Stalin znowu uderzył. Na jego polecenie dokonano eksterminacji Buriatów (mały naród pochodzenia mongolskiego), którzy w czasie wojny domowej uciekli z Rosji i przenieśli się do Mongolii, czyli w mniemaniu Stalina popełnili potworną zbrodnię. Jako lud osiadły, Buriaci reprezentowali stosunkowo wysoki poziom rozwoju i w mongolskiej partii wielu z nich zajmowało kierownicze stanowiska. Pozbywając się Buriatów, usuwano jednocześnie z partii ludzi mających znacznie większe horyzonty myślowe niż prości arjaci.

Polecamy e-book Michała Beczka – „Wikingowie na Rusi”

Książka dostępna również jako audiobook!

Kiedy sytuacja się uspokoiła, Stalin postanowił dokonać eksterminacji wszystkich ludzi nie będących arjatami. Premier Mongolii Genden, były koniokrad, przeciwstawił się temu. Na przyjęciu w Moskwie odezwała się w nim dusza mongolskiego wojownika. Będąc pod wpływem alkoholu, nazwał Stalina „przeklętym Gruzinem”, roztrzaskał mu fajkę i połamał kilka krzeseł. Jego los był przesądzony, jednak Stalin napotkał na opór również innych liderów mongolskich komunistów, którzy byli przywiązani do tradycji swojego kraju. Zostali oni wywiezieni do Związku Sowieckiego i tam poddani torturom. Jeden z nich, Czojbalsan, były lama, nie chciał podzielić losu innych wywiezionych i w Moskwie zdecydował się pójść na współpracę.

Chorlogijn Czojbalsan

10 września 1937 roku rozpoczęła się eksterminacja ludzi wykształconych, przede wszystkim lamów. Zamordowano trzydzieści tysięcy osób, a wielu z nich nie postawiono przed żadnym sądem. Niektórzy zostali zabili różnymi prostymi narzędziami. Część z tych, których życie oszczędzono, wysłano do sowieckich gułagów. Zniszczono wszystkie buddyjskie klasztory w liczbie około ośmiuset wraz z całym wyposażeniem: książkami, starodawnymi rękopisami, dziełami artystycznymi, meblami. Unicestwiono całą kulturę Mongolii. Ostatnim akordem tych zbrodni była likwidacja komunistycznych „rzeźników”, których oskarżono o naruszenie prawa. Egzekucja katów i zrzucenie na nich winy za eksterminację części narodu miały podobnie jak w Sowietach wybielić lidera, Czojbalsana, czyli „mongolskiego Stalina”. Pozostała jeszcze kwestia formalnej niepodległości.

W 1946 roku rząd chiński (Chang Kai-Sheka) uznał wreszcie niepodległość Mongolii, ale kiedy trzy lata później powstała ChRL, Mao Zedong odmówił powtórzenia tego kroku i dopiero pod naciskiem Stalina wyraził na to zgodę. Faktycznie niepodległa Mongolia stała się dopiero w 1992 roku, kiedy wycofały się z niej ostatnie oddziały armii już wówczas rosyjskiej.

Konkluzja

W Mongolii Stalin przeprowadził eksperyment w postaci podboju i komunizacji kraju należącego do obcej cywilizacji. Sowietyzacja tego kraju została przeprowadzona analogicznie do tego, co robiono w Rosji. Oba kraje zostały zdobyte przez Bolszewików niemal w tym samym czasie i w obu zastosowano te same metody: czystki w partii, usuwanie i zabijanie przywódców mających inny punkt widzenia niż Stalin, eksterminacja całych grup społecznych, likwidacja poprzedniej kultury oraz wywłaszczenie ludzi z ich dobytku. Mongolski eksperyment dostarczył jednocześnie wzoru dla sowietyzacji Europy Środkowo-Wschodniej.

Zaprowadzenie komunizmu w Mongolii nie miało nic wspólnego z jego teorią. W kraju tym nie było niemal przemysłu, nie istniała żadna klasa robotnicza, a tym bardziej warstwa robotników wielkoprzemysłowych. Mongolia to kraj pasterzy i hodowców bydła. W nielicznych miastach, które miały charakter częściowo stały, mieszkali także rzemieślnicy, których „upaństwowienie” w latach 1955–1960 zamknęło ostatecznie proces sowietyzacji Mongolii.

Niemniej Sowieci spotkali także sprzyjające warunki do swojej ekspansji:

• U obu sąsiadów Mongolii w krótkim okresie wybuchły rewolucje, których idee musiały w pewnym stopniu oddziaływać na ten kraj.
• Dla Mongolii walczącej o uniezależnienie się od Chin pomoc Rosji wydawała się potrzebna.
• Istniała ogromna masa ludzi znajdujących się poza obiegiem gospodarczym, żyjącym głównie z danin. Tych ludzi można było przedstawić jako pasożytów społecznych.
• Feudalny system społeczny był kompletnie zamknięty i nie dawał możliwości jakiegokolwiek awansu. Sowieci stworzyli partię komunistyczną z ubogich pasterzy, co zresztą potwierdziło prawidłowość odwrotną od teorii marksistowskiej: im kraj biedniejszy, tym większe są szanse na przeprowadzenie rewolucji komunistycznej.

Zapisz się za darmo do naszego cotygodniowego newslettera!

Zobacz też:

• Mongolski podbój – największa tragedia Chin;
• Zapiski z krainy stepu;
• Pierwsza wojna opiumowa: "część 1"https://histmag.org/?id=7016, część 2;
• Rewolucja Xinhai i upadek chińskiego cesarstwa;

Bibliografia

• Baabar, Dzieje Mongolii, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2009.
• Tsedendambyn Batbayar, Modern Mongolia, Mongolian Center for Scentic

and Technological Information, Ulaanbaatar 2002.

• Ludwik Bazylow, Historia Mongolii, Ossolineum, Wrocław 1981.
• Włodzimierz Dzwonkowski, Rosja–Chiny–Mongolia w stosunkach dziejowych, Wydawnictwo Instytutu Wschodniego, Warszawa 1937.
• Owen Lattimore, Nomads and commissars, Oxford University Press, New York 1962.
• Witold Michałowski, Testament barona Ungerna, Amber, Warszawa 2001.

--Artykuł został opublikowany pierwotnie na portalu Centrum Studiów Polska–Azja w cyklu „Kartka z kalendarza”

Redakcja: Roman Sidorski--