Czy Tomasz Masaryk to czeski Piłsudski?

Tomáš Garrigue Masaryk (fot. Josef Jindřich Šechtl/ Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0.)

Na pierwszy rzut oka można by chyba powiedzieć, że Tomasz Masaryk to „czeski Piłsudski”. To głównie dzięki jego działaniom politycznym stało się możliwe powołanie państwa czechosłowackiego. Przed rokiem 1914 o koncepcji „Czechosłowacji” słyszało niewielu. Był to dość egzotyczny pomysł stworzenia nowego państwa z ziem, które miały z sobą niewiele wspólnego, poza zbliżonym językiem, jakim posługiwali się ich mieszkańcy. Czechy – uprzemysłowione, znakomicie rozwinięte, zamożne – znajdowały się w tzw. Przedlitawii. Była to część Austro-Węgier rządzona bezpośrednio z Wiednia. Dominował w niej żywioł niemiecki, wyraźnie zresztą przeważający w Austrii właściwej i na obrzeżach historycznych ziem czeskich. Tymczasem Słowacja była rządzona z Budapesztu, jako część ziem korony świętego Stefana, uważanej przez Węgrów za niepodzielną polityczną świętość.

Przypomnijmy, że początek XX wieku to okres kwitnących nacjonalizmów. W krwioobiegu europejskiej polityki najżywiej biły serca państw narodowych oraz narodów pragnących wybić się na niepodległość. Austro-Węgry były monarchią wielonarodową. Tak Czesi jak i Słowacy pragnęli niezależności, ale dopóki istniało państwo Habsburgów, wszelkie myśli na ten temat pozostawały jedynie mrzonkami. Czesi musieli znosić fakt, że na historycznych ziemiach czeskich Niemcy stanowili 1/3 mieszkańców, faworyzowanych zresztą przez wiedeńskie władze. Tymczasem Słowacy podlegali procesowi intensywnej madziaryzacji kierowanej z Budapesztu. Politycy słowaccy nie potrafili skutecznie obronić słowackich interesów narodowych, a Węgrzy nie byli zainteresowani jakąkolwiek dyskusją na ten temat. W ten sposób, jako owoc niedoli Czechów i Słowaków, pojawiła się koncepcja „czechosłowakizmu”.

Tomasz Masaryk – zobacz też:

• Czechosłowacja kontra Hitler – pierwsze starcie
• Armia Szwejka? Wojsko czechosłowackie przed II wojną światową

Gdyby nie wybuch I wojny światowej i porażka państw centralnych, „czechosłowakizm” pozostałby jedynie bajką o żelaznym wilku. Jednak siły Niemców, Austriaków, Węgrów i Turków zostały złamane, a wykrwawiona monarchia Habsburgów rozpadła się w niekontrolowany sposób. W takiej sytuacji na znaczeniu zyskał pewien czeski polityk, który już od 1914 peregrynował po stolicach państw Ententy nawołując do rozbicia Austro-Węgier. Był nim właśnie Tomasz Masaryk. Stopniowo, zyskał on sobie przychylność rządów zachodnich. Negocjował z Francuzami, Brytyjczykami, w Waszyngtonie przyjął go również prezydent USA Woodrow Wilson. Była to niezwykła kariera.

Czechosłowacja w roku 1930 (domena publiczna)

Dlaczego? Otóż przed I wojną światową Masaryk był postacią dość ekscentryczną. Co prawda posłował do wiedeńskiego parlamentu z ramienia czeskiej partii realistów, ale daleko mu było do sprawowania politycznego rządu dusz. Filozof, w Wiedniu doktoryzował się w oparciu o rozprawę „Samobójstwo jako zjawisko socjalne”. Od 1882 roku – gdy w Pradze powstał czeskojęzyczny uniwersytet – został tam profesorem. Sławę zdobywał na różnych polach. Zajmował się m.in. badaniami językoznawczymi i działalnością polityczną. Przez pewien czas był członkiem umiarkowanie nacjonalistycznej partii młodoczeskiej.

Polecamy e-book Michała Przeperskiego „Gorące lata trzydzieste. Wydarzenia, które wstrząsnęły Rzeczpospolitą”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Jego poglądy były nietypowe jak na warunki ziem czeskich przełomu XIX i XX wieku. Masaryk był bowiem nie tylko skrajnym racjonalistą. Domagał się także budowy w Austro-Węgrzech ugruntowanego systemu demokratycznego, który zabezpieczyłby polityczne prawa mniejszości. Słynne były również jego wystąpienia w obronie takich grup, m.in. żydowskiej i niemieckiej. Co ciekawe, przed 1914 rokiem Masaryk nie opowiadał się za niepodległością Czech. Wiele mówi to o jego politycznym usposobieniu. Cechował go bardzo głęboki realizm, momentami posunięty do cynizmu. Ekscytacja nie jest programem – mawiał. Gdyby próbować porównać Masaryka do jakiejś postaci z kanonu współczesnej polskiej polityki, to wydaje się, że najlepszym jego odpowiednikiem byłby… Janusz Korwin-Mikke. Tak nietypowe – pomimo dość charakterystycznego dla Czechów realizmu – były bowiem poglądy przyszłego prezydenta Czechosłowacji.

Popiersie Tomasza Masaryka przy Masarykovej Chacie w Górach Orlickich (fot. MOs810; Creative Commons Uznanie autorstwa–na tych samych warunkach 3.0 niezlokalizowana)

W końcu lat 70. XIX Masaryk wieku przyjął jako nazwisko swojej żony, Amerykanki Charlotte Garrigue. Ta niezwykła kobieta stała się aktywną działaczką feministyczną, nie mniej niż mąż oryginalną w mieszczańskiej rzeczywistości habsburskich Czech, Moraw i Śląska. Można podejrzewać, że jako mąż Amerykanki, Masaryk był lepiej widziany w Waszyngtonie, gdy przyjechał tam wyjednać poparcie dla idei „czechosłowakizmu”. To właśnie mocne poparcie ze strony USA zadecydowało o tym, że Masaryk znalazł się w pierwszej lidze polityków czeskich. 18 października 1918 roku na schodach waszyngtońskiego Kapitolu wraz z grupą zwolenników „czechosłowakizmu” proklamował on niepodległą Czechosłowację. Dziesięć dni później proklamacja ta została powtórzona w Pradze. Stała się rzeczywistością, gdy 31 październik 1918 roku abdykował ostatni cesarz Austrii i zarazem król Węgier i Czech – Karol I (jako król Węgier – Karol IV, jako król Czech – Karol III).

Zobacz też;

• Piotr M. Majewski: Niemcy sudeccy nie chcieli mieć z Czechami nic wspólnego
• Dyplomacja czechosłowacka a przewrót majowy

Spójrzmy więc jeszcze raz na Tomasza Masaryka. Był pochodzącym z chłopskiej rodziny profesorem, bywałym w świecie, zwolennikiem wielopartyjnej demokracji. Konsekwentnie wspierał on walkę o prawa rozmaitych mniejszości. Do władzy politycznej w Czechosłowacji doszedł bardzo skuteczną polityką gabinetową – w jakimś sensie dzięki protekcji zachodnich mocarstw. Nigdy nie zajmował stanowisk wojskowych. Jego najważniejsza koncepcja geopolityczna – Czechosłowacja – zmaterializowała się. I choć dzisiaj określa się ją niekiedy mianem „nieudanego państwa”, to o ponad pół wieku przeżyła ona swojego twórcę.

Józef Piłsudski

A Józef Piłsudski? Litewski szlachcic, studiów medycznych w Charkowie nigdy nie ukończył. Z demokracją było mu nie bardzo po drodze, co udowodnił zamach stanu przeprowadzony przez niego w maju 1926 roku. Do władzy doszedł przede wszystkim czynem zbrojnym i działalnością polityczną w kraju, korzystając z dokonań dyplomatycznych innych polskich polityków (zwłaszcza Romana Dmowskiego). Był Komendantem Legionów, a potem Pierwszym Marszałkiem Polski. Próba realizacji koncepcji „federalistycznej” zakładającej jakąś formę odtworzenia I Rzeczpospolitej okazała się utopią i zakończyła się klęską.

Wygląda zatem na to, że Piłsudskiego i Masaryka więcej różniło niż łączyło. Byli oni zresztą tak bardzo różni, jak różne są tradycje narodów czeskiego i polskiego. Łączy ich tylko – i aż! – ogromna rola, którą odegrali w losach swoich narodów. Tak jak nie byłoby Czechosłowacji bez Masaryka, tak nie byłoby Polski bez Piłsudskiego.

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/