Czesław Miłosz – „Rozmowy zagraniczne 1979–2003” – recenzja i ocena

Omawiając edycję Rozmów zagranicznych, należy w pierwszej kolejności zauważyć, że mamy do czynienia z różnorodnym materiałem. Tom zawiera bowiem nie tylko indywidualne rozmowy polskiego noblisty z krytykami literackimi z zagranicy, ale również zapis dyskusji z ważnych wydarzeń literackich, takich jak konferencje literackie w Lizbonie i Budapeszcie.

Same wywiady, jakie umieszczono w tomie, mają zresztą również zróżnicowany charakter. Część z nich porusza tematykę dość ogólną i jest próbą uchwycenia twórczości i sylwetki Miłosza w możliwie szeroki sposób, inne odnoszą się zaś do wybranej tematyki poruszanej w jego twórczości. Moim zdaniem należy tu zwrócić uwagę przede wszystkim na rozmowę poświęconą roli poety w XX wieku, rozmowę o Polakach i Żydach czy też o miejscu Europy Środkowo-Wschodniej w świecie i w refleksji intelektualnej. Edycja została w dokładny sposób opracowana, opatrzono ją przypisami oraz notą od wydawcy informującą, w jaki sposób zebrano przedstawiony w tomie materiał. Wieńczą ją krótkie notki poświęcone rozmówcom Miłosza.

Już pierwsza rozmowa zamieszczona w tomie, przeprowadzona przez Aarona Fischera i Deborah Gimelson, pozwala spojrzeć na twórczość Miłosza w sposób całościowy i zrozumieć, jak różnorodne były jego zajęcia: od poety, przez tłumacza dzieł innych twórców, aż po wykładowcę akademickiego. Z drugiej strony jego rozmówcy poruszają również tematykę strony technicznej jego zawodu, dopytując o zainteresowania literackie i proces tworzenia dzieł.

Kolejne dwa dialogi odnoszą się głównie do roli poety na emigracji i do sposobu, w jaki Czesław Miłosz przeżywał swój pobyt w Stanach Zjednoczonych. Pozwalają uchwycić fakt, że choć nie czuł się on w tym kraju źle, to jednak bardzo doskwierała mu samotność. Jego zdaniem podziela on w tym względzie los wielu milionów Amerykanów również przeżywających podobne rozterki, które w jego przekonaniu spowodowane są brakiem spoiwa między nimi – wspólnej przynależności.

Przeczytaj:

• Andrzej Franaszek – „Miłosz. Biografia”
• Czesław Miłosz, Jarosław Iwaszkiewicz - „Portret podwójny”
• Czesław Miłosz – „Rosja. Widzenia transoceaniczne”, tom II

Kilka następnych rozmów ma charakter dość ogólnikowy i w moim przekonaniu nie są one warte jakieś szczególnej uwagi, poza pewnymi ich fragmentami, gdy ze strony Miłosza padają konkretne deklaracje na temat jego twórczości i tego, co w niej jest dla niego najbardziej istotne. Spośród problemów, jakie poruszają rozmówcy, w moim odczuciu najważniejsze są odniesienia do tożsamości poety i jego rozważań na temat roli Europy Środkowo-Wschodniej. Promowanie kultury tego regionu Czesław Miłosz traktował bowiem jako swoją misję, zaś z drugiej strony ma wyraźny problem z dookreśleniem swojej tożsamości. Ze względu na język, w jakim pisze, należałoby go traktować jak twórcę polskiego, jego sympatia i zrozumienie kierują się jednak głównie w kierunku państw bałtyckich. Z tego też powodu pozostawał krytyczny wobec polskości, a jednocześnie wyrozumiały dla innych narodowości, co spotykało i spotyka się z wieloma zarzutami.

Wśród kolejnych rozmów, na jakie chciałem zwrócić uwagę, szczególnie warte uwagi są trzy, odnoszące się do istotnych dla zrozumienia postawy Miłosza problemów.

Pierwsza z nich zatytułowana jest „Poeta w XX wieku”. Rozmówca polskiego pisarza dopytuje go, jak widzi on swoją rolę w dwudziestym stuleciu, a szerzej patrząc, jak wygląda jego spojrzenie na rolę poety w tym okresie. Miłosz wskazuje poza tym kierunki, w jakich zmierza współczesna poezja oraz porównuje jej stan w Ameryce i Europie Środkowo-Wschodniej. Co ciekawe, zauważa też, że ze względu na swój długi pobyt w Stanach Zjednoczonych po części czuje się również Amerykaninem.

Druga rozmowa, „O rewolucji, wzniosłości i końcu świata”, dotyczy zasadniczych pytań filozoficznych związanych z twórczością Miłosza. Pisarz odtwarza w niej swoje podejście do marksizmu oraz jego roli w Niemczech, zarówno przed utworzeniem III Rzeszy, jak i już za rządów Hitlera. Odnosi się również do swoich, dość intuicyjnych, rozmyślań na temat końca świata, podkreślając, że w jego przekonaniu jest on dość bliski.

Ostatni z wywiadów, na jaki chciałem zwrócić uwagę, to rozmowa Miłosza z redakcją pisma żydowskiego „Tikkun”, poświęcona problematyce relacji polsko-żydowskich. Występuje on w nim w dość zaskakującej dla siebie roli – obrońcy chrześcijaństwa i Polaków, na co sam zresztą zwraca uwagę w postscriptum dołączonym do rozmowy. Miłosz oddala niesprawiedliwe zarzuty, jakie stawiają pod adresem Polaków członkowie redakcji wspomnianego pisma oraz podkreśla, jak niezwykle skomplikowanym fenomenem był nazizm i jego konsekwencje.

Za najciekawszy fragment części poświęconej wydarzeniom literackim uważam natomiast debatę na temat roli pisarza na uniwersytecie. W jej trakcie rozmówcy: trzech pisarzy i trzech krytyków literackich, podjęli refleksję o sposobie prezentacji historii literatury na uczelniach wyższych. Zwrócili również uwagę na specyficzność podejścia zawodowych pisarzy, którzy dzięki swojemu doświadczeniu widzą pewne rzeczy w sposób zupełnie inny niż wykładowcy, którzy go nie posiadają. Uczestnicy debaty podkreślają również, jak ciekawym doświadczeniem dla studentów są zajęcia z pisarzami i jak wysoko są przez nich oceniane.

Interesującym fragmentem tomu jest także zapis dyskusji laureatów literackiej Nagrody Nobla. Jest on o tyle ważny, że rozmówcy opisują, co w ich życiu zmieniło przyznanie tego wyróżnienia. Większość z nich podkreśla, że największym walorem było rozsławienie kraju ich pochodzenia, gdyż w tym kontekście własna sława jest czymś zupełnie pobocznym i mało znaczącym. Miłosz z kolei zaznacza, że jest ona dla niego dość męcząca, a sam wcale nie zabiega o popularność u masowego odbiorcy, która go zaskakuje.

Warto podkreślić, że edycja tego dzieła została bardzo dobrze przygotowana przez wydawców. Lekturę ułatwiają dobrze opracowane przypisy i aneks. Jedynym minusem jest dość odstraszająca cena, która prawdopodobnie spowoduje, że książkę zakupią jedynie bardzo nią zainteresowani czytelnicy.

Tom Rozmowy zagraniczne 1979–2003 ma istotne znaczenie dla poznania osobowości Miłosza i bardzo dobrze uzupełnia wydane wcześniej w dwóch tomach Rozmowy polskie. Pozwala spojrzeć na tego pisarza w sposób całościowy, zarówno jak sam się widział, jak i jak chciał, by postrzegali go inni. W Rozmowach zagranicznych Miłosz koncentruje się zresztą na sednie problemu i odnosi się do najważniejszych elementów własnej twórczości literackiej. Dzięki temu możemy zobaczyć całokształt jego osobowości, wraz z jego fascynacjami i fobiami.

Redakcja i korekta: Agnieszka Leszkowicz