Czesław Czapliński – „Ryszard Kapuściński. Życie w podróży, życie jako podróż. Rozmowy” – recenzja i ocena
Czesław Czapliński – „Ryszard Kapuściński. Życie w podróży, życie jako podróż. Rozmowy” – recenzja i ocena
Dzisiaj nie można przeciwstawiać sobie literatury fiction oraz non-fiction, tak jak to kiedyś robiono, ponieważ w miarę rozwoju literatury zaczęła się wytwarzać strefa pośrednia, gdzie oba gatunki się wspomagają, a autorzy jednych i drugich książek korzystają ze wspólnego dorobku i warsztatu. Czesław Czapliński jest wybitnym fotografem, mieszka w Nowym Jorku i w Warszawie. Sławę i uznanie zdobył jako autor zdjęć portretowych znanych osobistości ze świata kultury, polityki, biznesu i sportu. Wśród fotografowanych był także jego przyjaciel Kapuściński (1932–2007), którego „wielki portret” został umieszczony na okładce.
Panowie poznali się w 1986
roku, a w kolejnych latach przeprowadzili szereg rozmów, które, zebrane w
dziewięć tematów, stały się podstawą recenzowanej książki. Omawiali m. in. rolę
pisarza i znaczenie literatury, sprawy fotografii, teatru, poezji i stosunków
międzynarodowych, próbowali także przewidzieć konsekwencje dekolonizacji i
rozpadu bloku wschodniego. Rzecz jasna mówił głównie nasz znakomity
reportażysta, ale obaj rozmówcy byli świadomi, że znajdują się w przełomowym
momencie w dziejach świata.
Choć nie jest to ani klasyczna biografia, ani nawet „rozmowa rzeka”, to pozycja ta będzie interesującym wprowadzeniem do życia i znaczenia prac Kapuścińskiego, zwłaszcza dla osób mniej zaznajomionych z jego dorobkiem. Całość została wzbogacona o kalendarium porządkujące życie autora „Cesarza” i „Szachinszacha”. Krótkie rozmowy dotykają natomiast problematyki kluczowej dla twórczości pisarza, a czytelnik ma szansę poznać go jako człowieka z krwi i kości, osobę z niezwykłym zmysłem obserwacyjnym i umiejętnością tłumaczenia procesów i wydarzeń, których był świadkiem. Po ponad trzech dekadach znaczna część jego myśli nie straciła na znaczeniu i wciąż może być odczytywana jako komentarz do zmian zachodzących w świecie. Przykładem takich wypowiedzi są choćby te dotyczące Rosji na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego wieku.
Otóż, według Kapuścińskiego, żaden inny kraj na świecie „nie ma tej skali napięcia, tej skali dramatyzmu i napięcia” jak największy kraj na świecie. Skąd to wynika i jaka może być odpowiedź? Z doświadczenia sowieckiego totalitaryzmu. Rosjanie są „samotni wobec własnego dramatu” i szukają wyjścia z tej sytuacji. Odradzają się wartości narodowe i wraca „cała wielka mistyka Rosji”. Jak się okazało, ewolucja tego państwa po 1991 roku nie przebiegła ostatecznie pod sztandarem demokracji, ale pod sztandarem neoimperializmu, co stało się poważnym zagrożeniem dla globalnego systemu bezpieczeństwa.
Krótka rozmowa zatytułowana „Trzeci Świat” poświęcona jest natomiast Ugandzie. Mimo że zdecydowanie nie wyczerpuje tematu, to w jednej z wypowiedzi reportażysta podkreśla główną tezę swoich książek, aktualną do dnia dzisiejszego: „dyktatura oznacza zniszczenie”. Co przez to rozumie? „Dyktatura to nie tylko strach, morderstwa polityczne, presja policyjna, ale także skutki, które trwać będą latami. W Ugandzie wszystko zaczyna się rozsypywać, zarastać chwastami, brudem. Kraj dyktatury rozpoznaje się po widoku ulicy: szyby powybijane, tynki odpadają, drogi zniszczone, ubikacje brudne, sklepy puste”. Możemy się dowiedzieć, że pod koniec lat 80. Kapuściński zbierał materiały do książki na temat Ugandy, został nawet aresztowany na terytorium tego kraju, ale reportaż ostatecznie nie powstał, gdyż pisarz zarzucił pomysł na rzecz zbioru tekstów poświęconych erozji Związku Sowieckiego. Na temat powstawania świetnie przyjętego przez czytelników „Imperium” (tytuł pierwotny: „Tablica Mendelejewa”) również możemy przeczytać w rozmowach.
kulInnym interesującym zagadnieniem, zwłaszcza w kontekście dyskusji na temat twórczości pisarza, która rozpoczęła się po wydaniu w Polsce jego biografii pióra Artura Domosławskiego, jest dyskusja na temat różnic i przenikania się literatury faktu i literatury pięknej. Pozycja przygotowana przez wydawnictwo Czytelnik, z jednej strony zdecydowanie nie wyczerpuje tematu i może stanowić co najwyżej wprowadzenie do Kapuścińskiego, z drugiej strony sprawdza się właśnie w roli tego otwarcia, preludium do tematu, jakim jest życie i twórczość mistrza polskiego reportażu. Polecam uwadze, interesująca lektura na kilka jesiennych wieczorów.
