Casting na cesarzową. Konkursy piękności w Bizancjum i carskiej Rosji

Dzieje konkursów piękności sięgają czasów starożytnych. Już w pochodzącym z VII wieku p.n.e. greckim eposie Cypria można znaleźć mit o walce między boginiami Herą, Afrodytą i Ateną o jabłko z napisem „dla najpiękniejszej”. Wiadomo też, że w owych czasach wybory najpiękniejszych kobiet były organizowane między innymi w Koryncie, Atenach i na wyspie Lesbos. W biblijnej Księdze Estery opisano z kolei, jak poszukiwał żony perski król Kserkses: „Niech zgromadzą wszystkie młode dziewice o pięknym wyglądzie na zamku w Suzie. Ta dziewczyna, która się królowi spodoba, będzie królową w miejsce Waszti”. Być może to właśnie z Persji zaczerpnęli zwyczaj poszukiwania żony w drodze konkursu cesarze Bizancjum, po nich zaś przejęli go przedstawiciele dynastii Rurykowiczów i Romanowów.

Parys wybiera najpiękniejszą z boginii (aut. Rubens, domena publiczna).

Szlachetna dusza i piękne ciało

Pierwszy odnotowany w źródłach przegląd narzeczonych w Cesarstwie Bizantyńskim odbył się w 788 roku, chociaż podobne inicjatywy mogły być organizowane już wcześniej. Zwołała go cesarzowa Irena, która poszukiwała żony dla swojego jedynego syna, Konstantyna VI. Zdaniem części badaczy ona sama została podobną drogą wybrana w 769 roku na żonę przez cesarza Leona IV. Przebieg inicjatywy monarchini znany jest z przekazu Żywotu Filareta Litościwego z 822 lub 823 roku. Wysłannicy cesarzowej otrzymali dokładne informacje, jak powinna wyglądać przyszła władczyni Bizancjum. Obok urody, odpowiedniego wzrostu i nienagannego prowadzenia się liczyły się również tak błahe z pozoru elementy jak choćby wielkość stopy narzeczonej. Spośród licznych przywiezionych do Konstantynopola panien wybrana została Maria z Paflagonii, jedna z trzech wnuczek pobożnego możnowładcy Filareta. Po ślubie jej rodzina została obdarzona licznymi kosztownościami, a siostry Marii, które również brały udział w konkursie, zostały dobrze wydane za mąż. Małżeństwo Konstantyna VI i Marii okazało się jednak wyjątkowo nieudane i cesarzowa już kilka lat po ślubie została przez męża odtrącona.

Konstantyn VI z matką, cesarzową Ireną, w czasie II soboru nicejskiego (aut. Dionizy, XV wiek, domena publiczna).

W 807 roku w drodze konkursu piękności poszukiwano żony dla syna cesarza Nicefora I, Stauracjusza. Ostatecznie została nią Teofano z Aten, spokrewniona z poprzedniczką Nicefora na tronie, Ireną. Małżeństwo to miało bowiem na celu umocnienie pozycji w Cesarstwie nowej dynastii Niceforów. Pojawił się jednak problem – zwyciężczyni była zaręczona z innym mężczyzną. Szybko jednak zmuszono ją do zerwania kłopotliwych zaręczyn. Nie był to jednak jedyny skandal związany z przeglądem narzeczonych. Bizantyński historyk Teofan Wyznawca sugerował w swej Chronografii, że Nicefor I współżył z kandydatkami na żonę syna. Znawcy dziejów Bizancjum Małgorzata B. Leszka i Mirosław J. Leszka uważają jednak, że był to jedynie wymysł Teofana, który chciał oczernić w ten sposób nielubianego przez siebie cesarza.

Bizantyński hagiograf Symeon Metafrastes opisał z kolei procedurę wyboru żony dla cesarza Teofila w maju 830 roku. Tym razem w konkursie pojawił się nowy atrybut zwyciężczyni – Teofil miał wręczyć przyszłej cesarzowej złote jabłko. Nie zabrakło również nagłego zwrotu akcji. Uwagę monarchy przykuła piękna Kasja. Zniechęciła jednak do siebie Teofila, kiedy na jego pytanie: „W jaki sposób z winy kobiety powstało wszelkie zło?”, pewna siebie odpowiedziała: „Ale dzięki kobiecie powstało również dobro”. Złamała w ten sposób zasady etykiety, które nakazywały pannom milczeć przed władcą. W 843 roku Kasja założyła w Konstantynopolu klasztor i przeszła do historii jako jedna z najbardziej znanych bizantyńskich poetek. Nową cesarzową Bizancjum została zaś Teodora z Paflagonii.

Zwyciężczyni konkursu z 830 roku 25 lat później sama była inicjatorką kolejnego. Tym razem żony poszukiwał syn Teofila i Teodory, Michał III Metystes. W Żywocie św. Ireny Młodszej zapisano nawet dokładne wymagania, jakich oczekiwano od potencjalnej cesarzowej. Miała ona wywodzić się „spośród rang znakomitych i wyróżniających się; z pobożnej rodziny, znanej ze swej prawdziwej wiary; panna winna wyróżniać się zarówno szlachetnością duszy, jak i pięknem ciała i górować nad swoimi rówieśnicami”. Mimo że Michał III był zakochany w pięknej Eudocji Ingerinie o skandynawskim pochodzeniu, matka zmusiła go, aby wybrał na żonę Eudocję Dekapolitissę. Nie przeszkodziło to jednak monarsze w kontynuowaniu romansu, a gdy wkrótce po ślubie z Dekapolitissą wyzwolił się spod wpływu zaborczej matki, odsunął od siebie niekochaną małżonkę.

Cesarz Teofil dokonuje wyboru żony (aut. Val Cameron Prinsep, domena publiczna).

Ostatni przegląd narzeczonych w Bizancjum odbył się w 882 roku – szukano wówczas żony dla przyszłego cesarza Leona VI Filozofa. Do finału konkursu przeszły trzy piękności, które matka Leona Eudocja Ingerina dokładnie obejrzała w łaźni. Wybór cesarzowej matki padł na Teofano Martinakios, zaaprobował go również jej mąż Bazyli I. To zaaranżowane przez rodziców małżeństwo również było nieszczęśliwe, a Leon pocieszał się w ramionach kochanki Zoe Zoutzes. Po śmierci Eudocji, jedynej córki Leona IV i Teofano w 892 roku cesarzowa udała się do klasztoru, gdzie wkrótce zmarła. Po śmierci monarchini jej miejsce na tronie zajęła Zoe.

Informacje na temat rozgrywanych w Bizancjum konkursów na cesarską narzeczoną znane są przede wszystkim z żywotów świętych, zatem część historyków podważyła wiarygodność tych przekazów. Uważają oni, że przeglądów panien z Cesarstwa nie było, a źródłem inspiracji do tych opowieści był wspomniany wcześniej przekaz z Księgi Estery. Poprzez wprowadzenie motywu konkursu piękności autorzy chcieli przedstawić opisywane w żywotach władczynie w jak najkorzystniejszy sposób. Przeważa jednak opinia, że taki zwyczaj faktycznie był kultywowany, lecz co najwyżej można mieć wątpliwości co do dokładnego przebiegu oględzin.

Ten artykuł powstał dzięki Waszemu wsparciu w serwisie Patronite! Dowiedz się więcej!

Ten artykuł powstał dzięki Waszemu wsparciu w serwisie Patronite, a jego temat został wybrany przez naszych Patronów. Wesprzyj nas na Patronite i Ty też współdecyduj o naszych kolejnych tekstach! Dowiedz się więcej!

Wymuszone postrzyżyny i zatrute owoce

Ślub Wasyla III i Salomonidy Saburowej (domena publiczna).

Zapomniany przez setki lat bizantyński obyczaj odrodził się w 1505 roku na moskiewskim dworze. Umierający wielki książę moskiewski Iwan III Srogi z dynastii Rurykowiczów wezwał do Moskwy pięćset dziewcząt z najważniejszych rosyjskich rodów, aby wybrać spośród nich odpowiednią kobietę dla syna Wasyla. Po dokładnym obejrzeniu kandydatek przez Iwana i Wasyla wyłoniono dziesięć najpiękniejszych dziewic, a następnie wybrano spośród nich córkę dostojnika książęcego Jurija Konstantynowicza Saburowa, Salomonidę. Podobnie jak większość małżeństw zawieranych tą drogą przez cesarzy Bizancjum, związek Wasyla i Salomonidy nie był szczęśliwy. Kiedy wielka księżna po dwudziestu latach nie powiła następcy tronu, Wasyl III siłą zamknął ją w monasterze Narodzenia Matki Bożej w Moskwie i zmusił do mnisich postrzyżyn.

Nie ma pewności, dlaczego władca Moskwy zdecydował się na powrót do niekultywowanego od końca IX wieku obyczaju. Część badaczy (m.in. Russel E. Martin) uważa, że Iwan dowiedział się o nim od pochodzącej z Bizancjum żony Zoe Paleolog. Inni widzą w tym bardziej prozaiczną przyczynę – Wielkie Księstwo Moskiewskie uchodziło w XVI wieku za państwo dzikie i niebezpieczne, więc zachodnie dwory nie chciały wysyłać tam swych córek, tym bardziej, że wiązałoby się to dodatkowo z ich konwersją na prawosławie. Rurykowicze zdecydowali się zatem na poszukiwanie przyszłej wielkiej księżnej wśród rodaczek.

Krótko przed swoją koronacją na pierwszego cara Rosji 16 stycznia 1547 roku przegląd narzeczonych zarządził Iwan IV Groźny. Rozesłał on do wszystkich rodów bojarskich następujące wezwanie:

Ten, kto otrzyma niniejszy dokument, a ma w domu niezamężną córkę, winien natychmiast udać się z nią na przegląd do namiestnika w mieście. Pod żadnym pozorem nie wolno dziewcząt ukrywać. Kto zatai fakt posiadania córki i nie przywiezie jej do namiestnika, może spodziewać się mojego gniewu i srogiej kary. Dokument należy przed upływem godziny przesłać dalej.

Ostatecznie spośród córek bojarskich wybrał Anastazję, córkę okolniczego Romana Jurewicza Zacharyna. Małżeństwo okazało się wyjątkowo udane, lecz prawdopodobnie to właśnie nagła śmierć żony po 13 latach związku doprowadziła Iwana do szaleństwa.

Ślub Iwana IV Groźnego i Anastazji (domena publiczna).

W 1571 roku drogą konkursu Iwan IV dokonał też wyboru trzeciej żony. Do Słobody Aleksandrowskiej przybyło dwa tysiące pięknych dziewcząt szlachetnego pochodzenia. Car dokładnie obejrzał każdą z nich – najpierw wyłonił dwadzieścia cztery, a następnie dwanaście najlepszych panien. W finałowej trójce znalazły się Marfa Sobakina, Jewdokia Saburowa i Anna Kołtowska. Pierwsza z nich została 28 października 1571 roku żoną cara Iwana, zaś laureatka drugiego miejsca – jego syna, carewicza Iwana Iwanowicza. Dwa tygodnie po ślubie Marfa nagle zmarła. Zlecone przez władcę śledztwo wykazało, że krewni poprzedniej żony Iwana Groźnego Marii Tiemgriukowny podali jej zatrute kandyzowane owoce. Car skazał winnych na karę śmierci, sam zaś po kilku miesiącach poślubił Annę Kołtowską.

Intryg i skandali ciąg dalszy

Po Rurykowiczach konkursy na carycę organizowali również przedstawiciele dynastii Romanowów. W 1616 roku na odbywającym się w kremlowskim Teremie, (przeznaczonej tylko dla kobiet najwyższej kondygnacji carskiego pałacu) przeglądzie narzeczonych, car Michał I wybrał na żonę Marię Chłopową. Władca Rosji szykował się już do ślubu, gdy nagle przyszła caryca mocno zaniemogła. Najbliżsi współpracownicy cara, Borys i Michał Sałtykowowie, powiedzieli mu, że Chłopowa jest bezpłodna i nieuleczalnie chora. Dopiero po kilku latach wyszło na jaw, że niemoc dziewczyny była intrygą Sałtykowów, którzy nie chcieli dopuścić rodziny Chłopowów do wpływów. Znając łakomstwo carskiej wybranki, podsuwali Marii słodycze, doprowadzając ją do nagłego ataku niestrawności.

Ten artykuł powstał dzięki Waszemu wsparciu w serwisie Patronite! Dowiedz się więcej!

Ten artykuł powstał dzięki Waszemu wsparciu w serwisie Patronite, a jego temat został wybrany przez naszych Patronów. Wesprzyj nas na Patronite i Ty też współdecyduj o naszych kolejnych tekstach! Dowiedz się więcej!

Chociaż sprawa się wyjaśniła, Michał i tak nie poślubił swojej ukochanej, ponieważ nie zgodziła się na to jego matka Ksenia Szestowa. 28 września 1624 roku żoną cara została księżniczka Maria Dołgoruka, która zmarła pół roku po ślubie, prawdopodobnie na skutek komplikacji po poronieniu. Na początku 1626 roku monarcha ogłosił kolejny przegląd narzeczonych, na którym jednak żadna z panien nie przypadła mu do gustu. Na szczęście każdej z dziewcząt towarzyszyła służka i to właśnie Eudoksja Streszniewa, która przybyła z córką okolniczego Grigorija Wołkońskiego, została przez Michała wybrana na żonę. Para wzięła ślub 15 lutego 1626 roku i przez kolejne lata tworzyła zgodne małżeństwo.

Wybór żony przez Aleksego I Romanowa (aut. Michaił Nesterow, domena publiczna).

Losy Marii Chłopowej podzieliła w 1647 roku ukochana cara Aleksego I (syna i następcy Michała), Eufemia Wsiewołożska. W momencie, gdy Aleksy wybrał ją spośród dwustu panien na żonę, padła nagle zemdlona na ziemię, a lekarze natychmiast orzekli, że choruje na epilepsję. Karą za zatajenie poważnej choroby było zesłanie jej z rodziną na Syberię. Ponownie dworskie intrygi zwyciężyły w starciu z miłością. Zaprzyjaźniony z władcą bojar Borys Morozow zakochał się bowiem w córce ubogiego szlachcica Annie Miłosławskiej i bardzo chciał, aby Aleksy poślubił jej siostrę Marię – w ten sposób stałby się szwagrem monarchy. Przekupił zatem służące, by zbyt ciasno uplotły Wsiewołożskiej warkocze. Po incydencie na oględzinach, Morozow zaproponował Aleksemu małżeństwo z Marią Miłosławską. Ich ślub odbył się 26 stycznia 1648 roku, a dziesięć dni później przyjaciel cara ożenił się z siostrą nowej carycy.

Po owdowieniu (Maria Miłosławska zmarła 13 marca 1669 roku) Aleksy Romanow ponownie postanowił wybrać żonę w drodze przeglądu narzeczonych. Tym razem był on jednak rozłożony w czasie. W latach 1670–1671 monarcha dokonał łącznie oględzin 67 kobiet z bogatych rosyjskich rodzin, spośród których wybrał Natalię Naryszkinę. 1 lutego 1671 roku odbył się ślub, a rok później Naryszkina została matką przyszłego cesarza Rosji Piotra I Wielkiego. Ostatni przegląd narzeczonych odbył się na początku 1684 roku, kiedy to regentka Rosji Zofia Romanowa i jej doradca Wasyl Golicyn podsunęli jej młodszemu bratu, carowi Iwanowi V, Praskowię Sałtykową. Według dyplomaty Hildebranda von Horna Sałtykowa nie chciała się zgodzić na małżeństwo z wątłym i ograniczonym intelektualnie Iwanem, ale ostatecznie siłą ją do tego zmuszono. Kiedy rządy w Rosji objął Piotr I Wielki, wraz z wprowadzaniem do kraju zachodnich obyczajów stary bizantyński zwyczaj odszedł do lamusa.

Wybór żony przez Aleksego I Romanowa (aut. Grigorij Sedow, domena publiczna).

Dobry pomysł, złe wykonanie

Odbywające się w Cesarstwie Bizantyńskim i Rosji przeglądy lub oględziny narzeczonych (w angielskiej literaturze znane pod nazwą [bride show]), chociaż w swej idei miały dawać młodym dziewczętom z bogatych domów szansę na wspaniałe zamążpójście, w rzeczywistości stały się dla rodów bojarskich i arystokratycznych narzędziem nieuczciwej walki o wpływy. Nie brakowało na nich intryg i skandali, które często miały tragiczne skutki dla uczestniczek konkursu, zaś małżeństwa zawierane w drodze przeglądu nie zawsze należały do szczęśliwych. Niewątpliwie rozbudzały one jednak wyobraźnię artystów, o czym świadczą liczne dzieła sztuki przedstawiające oględziny narzeczonych. Przykładem mogą tu być rosyjscy malarze Grigorij Sedow i Konstantin Makowski, którzy uwiecznili wybór żony dla cara Aleksego I.

Można przypuszczać, że to właśnie rosyjskie przeglądy narzeczonych stały się inspiracją dla właściciela kasyna Emile’a de Hainault do zorganizowania 19 września 1888 roku w Spa pierwszego międzynarodowego konkursu piękności, wówczas szowinistycznie nazywanego wystawą. Ten zaś zapoczątkował całą serię podobnych inicjatyw, które obecnie znamy pod nazwą wyborów miss. Tym sposobem piękne dziewczęta nadal rywalizują o koronę, chociaż nie wiąże się już ona z realną władzą.

Bibliografia:

• Andrusiewicz Andrzej, Iwan Groźny, Świat Książki, Warszawa 2006.
• Dynastia Romanowów, pod red. Achmeda Inskenderowa, Wydawnictwo Prolog, Warszawa 1993.
• Encyklopedia kultury bizantyńskiej, pod red. Oktawiusza Jurewicza, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2002.
• Garland Lynda, Byzantine Empresses: Women and Power in Byzantium AD 527–1204, Routlege, Londyn 1999.
• Leszka Małgorzata B., Leszka Mirosław J., Bazylisa. Świat bizantyńskich cesarzowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2017.
• Meares Hadley, Russia’s Centuries-Old Bride-Shows Were the Original Version of ‘The Bachelor’ [w:] Atlas Obscura, 14 czerwca 2016 roku [dostęp: 16 czerwca 2018 roku] <[https://www.atlasobscura.com/articles/russias-centuriesold-brideshows-were-the-original-version-of-the-bachelor]>.
• Wilson Derek, Peter the Great, St. Martin's Press, Nowy Jork 2010.
• Ziegler Gudrun, Tajemnice rodu Romanowów, Świat Książki, Warszawa 2000.

Ten artykuł powstał dzięki Waszemu wsparciu w serwisie Patronite! Dowiedz się więcej!

Ten artykuł powstał dzięki Waszemu wsparciu w serwisie Patronite, a jego temat został wybrany przez naszych Patronów. Wesprzyj nas na Patronite i Ty też współdecyduj o naszych kolejnych tekstach! Dowiedz się więcej!