Brytyjczycy na Cmentarzu Rakowickim
Cmentarz Rakowicki – zobacz też: Powązki Wojskowe – miejsce wiecznego spoczynku Powstańców (fotoreportaż)
Panorama kwatery żołnierzy brytyjskich (fot. Alicja Młyńska) Rakowicki Cmentarz Wojskowy położony jest naprzeciwko zabytkowej nekropolii dawnego Krakowa. Powstał w latach 20. XX wieku jako główne miejsce pochówku dla żołnierzy na terenie Krakowa. Do tamtego czasu poległych lub zmarłych w lazaretach chowano na cmentarzach Nowym Podgórskim i Rakowickim. Z czasem zaczęło brakować miejsc grzebalnych na nekropolii komunalnej Krakowa, stąd też 11 maja 1920 roku podjęto decyzję o powiększeniu Cmentarza Rakowickiego dla pochówków cywilnych oraz utworzeniu odrębnej - lecz sąsiadującej z nim - nekropolii przeznaczonej tylko dla pochówków wojskowych.
Magistrat Dowództwa Wojskowego zadecydował o lokalizacji nowego cmentarza na dawnym poligonie saperskim, gdzie już w lipcu 1920 roku odbyła się wizja lokalna, przygotowująca do założenia nekropolii. Od momentu powstania miejsce spoczynku znalazło tu przeszło 5 tysięcy żołnierzy, a czego najwięcej poległo w czasie II wojny światowej (ok 1600). Wśród indywidualnych grobów znajdują się tu także kwatery wojskowe żołnierzy polskich (178 poległych), radzieckich (1578), niemieckich (3577), brytyjskich (522) oraz odrębna poświęcona młodzieży krakowskiej poległej w obronie granic.
Kwatera żołnierzy brytyjskich zlokalizowana jest w północnej części cmentarza, tuż przy płocie, i zajmuje powierzchnię o,33 hektara. Pochowani są tu żołnierze służący w czasie II wojny światowej w armii brytyjskiej, pochodzący z wielu krajów, w tym z Australii, Kanady, Nowej Zelandii, Południowej Afryki, Polski a, także Hindusi oraz żołnierze wyznania mojżeszowego. Wśród zmarłych wyróżnić można 360 żołnierzy piechoty i zaopatrzenia, 128 lotników, 24 osoby cywilne, 7 marynarzy oraz 3 ofiary niezidentyfikowane.
Pomnik w centralnym punkcie kwatery (fot. Alicja Młyńska) Pochowanych jest tu także 15 (22) polskich lotników, którzy zginęli w dniach 15-17 sierpnia 1944 roku. Wszyscy należeli do 1586 Eskadry do Zadań Specjalnych, pierwsza zginęła 7-osobowa załoga (kpt. Zbigniew Szostak, plut. Józef Bielicki, mjr Stanisław Daniel, plut. Tadeusz Dubowski, sierż. Józef Witek, plut. Wincenty Rutkowski i sierż. Stanisław Malczyk), która w nocy z 14 na 15 sierpnia została zestrzelona koło Bochni. Dwie noce później życie straciło kolejnych 8 Polskich lotników (kpt. Zygmunt Pluta, sierż. Brunon Malejka, por. Taduesz Jencka, plut. Bernard Wichrowski, kpr. Józef Dudziak, plut. Jan Marecki, plut. Jan Florkowski i plut. Stanisław Bohanes). Jak podaje Wojciech Zmyślony, na cmentarzu pochowanych jest także 7 lotników, którzy polegli w Halifaxie nocą z 27 na 28 sierpnia 1944 roku, którzy nie są upamiętnieni osobnymi nagrobkami (por. Kazimierz Widacki, kpt. Franciszek Omylak, ppor. Konstanty Dunin-Horkawicz, kpr. Jan Ozga, plut. Andrzej Balcarek, ppor. Taduesz Mroczko i st. sierż. Józef Skorczyk).
Co ciekawe, w przewodniku z 1988 roku kwatera żołnierzy brytyjskich została określona jako kwatera lotników zestrzelonych nad Małopolską w 1944 roku. (zdjęcie nagrobka polskiego żołnierza) Pochowani tu żołnierze ginęli w różnych miejscach na terenie całego kraju. Część z nich zginęła w trakcie walk od odniesionych ran, piloci po zestrzeleniu ich samolotów, a jeńcy od chorób i w trakcie akcji ucieczek z obozów. W kwaterze tej złożono m.in. ciała jeńców, zmarłych w stalagu VIIIB w Lamsdorf (Łambinowice-Opole). Podkreślić należy, że groby jeńców brytyjskich pierwotnie znajdowały się na terenach bądź samych stalagów, bądź na pobliskich cmentarzach. Przy obozie Lamsdorf funkcjonował osobny cmentarz, gdzie chowano zmarłych jeńców. Drugim miejscem, gdzie trafiali brytyjscy jeńcy był szpital w Bielawie (Legenbielau), przy którym również działał cmentarz. Dopiero wiele lat po zakończeniu działań wojennych przeniesiono ich zwłoki do wspólnej kwatery na cmentarzu Rakowickim.
Pomnik na grobie żołnierza żydowskiego pochodzenia (fot. Alicja Młyńska) Obóz jeniecki (stalag VIIIB wedle założeń dowództwa VIII Okręgu Wojskowego stalag VIIIA Gorlitz miał przyjmować jeńców belgijskich, VIIIC w Saganie – francuskich, natomiast VIIIB brytyjskich - planu tego jednak nie zrealizowano, gdyż w 1940 roku jeńcy brytyjscy nie osiągnęli nawet połowy liczebności więźniów) w Lamsdorf należał do jednych z największych na terenie Rzeszy (w 1943 roku liczył 121 tysięcy zarejestrowanych jeńców). Na jego terenie umieszczeni byli żołnierze wielu narodowości: Ukraińcy, Białorusini (służący w Wojsku Polskim), Belgowie, Francuzi, Jugosłowianie, Rosjanie, Grecy, Brytyjczycy oraz Polacy. W obozie tym internowani byli także czasowo franciszkanie z klasztoru w Niepokalanowie.
W obozie w Lamsdorf zmarło ponad 500 brytyjskich żołnierzy, pierwotnie pochowanych na pobliskim cmentarzu, później ekshumowanych i przeniesionych na wojskowy cmentarz Rakowicki. Białe nagrobki znajdujące się na cmentarzu charakteryzują się dbałością o detale (wykonanie godeł) oraz prostotą wykonania, co jest zgodne z zaleceniami dotyczącymi cmentarzy wojskowych. Stelowe płyty zawierają informacje o pochowanym żołnierzu, jednostce w której służył, godło pułku, niektóre z nich posiadają także krótkie epitafia. Centralne miejsce kwatery zajmuje kamienny krzyż na cokole z mieczem, symbolizującym waleczność. Nagrobki polskich żołnierzy wyróżniają się pośród pozostałych nieco innym kształtem, mianowicie stożkowatą górną część płyty nagrobnej. Kwatera utrzymana jest w typowym kształcie cmentarza wojskowego – stonowana kompozycja przestrzeni, podobne płyty nagrobne, monument w centralnej części kwatery, zadbana zieleń, ale przede wszystkim układ grobów, przywołujący na myśl wojskowy porządek.
Bibliografia
- Niebieska eskadra - groby, cmentarze, pomniki, miejsca pamięci polskich lotników
- Polskie Siły Powietrzne w II wojnie światowej
- Centralne Muzeum jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu
- Strona poświęcona stalagowi w Lamsdorf
- Grodziska K., Opis trasy zwiedzania cmentarza wojskowego przy ul. Prandoty, [w:] Cmentarz Rakowicki w Krakowie, Warszawa 1988.
- Grodziska K., Założenie i historia cmentarza Rakowickiego, [w:] Cmentarz Rakowicki w Krakowie, Warszawa 1988.
- Sawczuk J., Senft S., Obozy jenieckie w Lamsdorf w latach II wojny światowej, [w:] Obozy w Lamsdorf/Łambinowicach (1870-1946), pod red. E. Nowaka, Opole 2006.
- Więcek A., Gotfyrd M., Cmentarze Krakowa, Kraków 2004.
