Bomba atomowa – historia śmiertelnego wynalazku
Zobacz także:
Historia bomby atomowej sięga końca XIX i początku XX wieku, kiedy to nastąpił ogromny postęp w dziedzinie fizyki i chemii, a wraz z nim – nasilenie badań nad promieniotwórczością i radioaktywnością. Prawdziwego przyspieszenia nabrała jednak w latach 30. XX wieku. W tym to czasie powstało w Europie Zachodniej wiele ośrodków, zajmujących się badaniami nad strukturą atomów.
We Francji przykładowo badania w tym kierunku prowadził zespół pod kierunkiem Irène Joliot-Curie (córki Marii Skłodowskiej-Curie) i Frédérica Joliot, we Włoszech pracom tym przewodził noblista w dziedzinie fizyki Enrico Fermi. Na prowadzenie przez długi czas wysuwały się jednak Niemcy.
Bomba atomowa – przełomowe odkrycie
W 1938 roku dwóch niemieckich naukowców – Otto Hahn i Fritz Strassman – przeprowadzili przełomowe, jak się później okazało, doświadczenie. Zbombardowali neutronami jądra uranu i zamiast spodziewanych atomów radu wykryli obecność innego pierwiastka – baru. O swoim odkryciu Hahn poinformował listownie niedawną współpracownicę, wybitną austriacką fizyczkę jądrową Lizę Meitner – z racji wprowadzenia w Niemczech ustaw norymberskich uczona żydowskiego pochodzenia musiała wyemigrować do Szwecji.
W odpowiedzi na otrzymany list Meitner wraz z fizykiem Otto Frischem na łamach magazynu „Nature” opublikowała artykuł, w którym dokonała teoretycznego wyjaśnienia eksperymentu Hahna-Strassemana, nadając odkryciu nazwę „nuclear fussion” (rozszczepienie jądrowe). Na tym się jednak nie skończyło.
Historia bomby atomowej: niemieckie reaktory jądrowe
W kwietniu 1939 roku w Niemieckim Ministerstwie Uzbrojenia ruszyły badania nad wykorzystaniem uranu w przemyśle zbrojeniowym. Stało się to na wniosek dwóch niemieckich uczonych – Paula Hartecka i Wilhelma Grotha – którzy dostrzegli możliwość wykorzystania tego pierwiastka do stworzenia broni „o wielkiej sile rażenia”. Aby przyspieszyć prace, ministerstwo zorganizowało dwie konferencje, na których zachęcano najwybitniejszych niemieckich fizyków i chemików do dalszych pogłębionych badań nad zjawiskiem rozszczepienia jądra atomu uranu.
Na jednej z nich powstała inicjatywa powołania nieformalnego stowarzyszenia Uranverein, zajmującego się badaniem wojskowego wykorzystania energii jądrowej. Pracujący w nim specjaliści mieli zająć się wyprodukowaniem odpowiedniej ilości wzbogaconego uranu, który następnie miał posłużyć do stworzenia bomby atomowej. Chociaż nie brakowało trudności, ostatecznie na początku 1942 roku Trzecia Rzesza posiadała trzy reaktory jądrowe – jeden z nich został uruchomiony jeszcze tego samego roku. Niemcy znaleźli się niebezpiecznie blisko wykorzystania eksperymentu do celów militarnych i stworzenia bomby atomowej. Nie umknęło to uwadze kilku uczonych, którzy zaniepokojeni tą wizją postanowili działać.
Bomba atomowa: inicjatywa USA
Pewnego dnia wizytę Albertowi Einsteinowi złożyło dwóch węgierskich fizyków – Leo Szilard i Euegene Wigner. Dowiedzieli się oni o niemieckim eksperymencie i planach jego militarnego wykorzystania i postanowili interweniować, a ponieważ obawiali się, że ich głos zostanie zignorowany, skorzystali z pomocy znanego uczonego. Naukowcy wspólnie zredagowali list, który został następnie wysłany do prezydenta USA Franklina Delano Roosevelta, w którym ostrzegli przed pracami niemieckich fizyków i przedstawili niebezpieczeństwo związane z nabyciem broni atomowej przez państwo nazistowskie. Zadziałało.
W odpowiedzi na to utworzono Komitet Doradczy ds. Uranu, na czele którego stanął amerykański fizyk Lyman James Briggs. Chociaż był to niewątpliwie ważny krok, nie przyniósł spodziewanych rezultatów – komitet był niedofinansowany i prace przebiegały bardzo wolno. Jak stwierdził zaangażowany w jego prace Boris Pregel: „Cudownie, że po tylu gafach i pomyłkach coś w ogóle udało się osiągnąć”.
Niemniej w czerwcu 1940 roku prezydent Roosevelt powołał Narodowy Komitet Badań Obronnych (NDRC), rok później zaś Urząd Badań Naukowych i Rozwoju (OSRD). Komitet Uranowy stał się zaś „Sekcją S1” OSRD. Wszystko to w celu prowadzenia badań naukowych nad możliwościami wyprodukowania bomby atomowej.
Bomba atomowa – pałeczka po stronie Wielkiej Brytanii
W międzyczasie nad bombą atomową pracowała także Wielka Brytania. W odpowiedzi na memorandum Frischa-Peierlsa – pierwszą techniczną prezentację praktyczną broni atomowej, stworzoną przez niemieckich fizyków żydowskiego pochodzenia i emigrantów z nazistowskich Niemiec: Otto Frischera i Rudolfa Peierlsa – powołano Komitet MAUD. Miał on przede wszystkim ustalić, czy stworzenie broni atomowej jest czymś wykonalnym.
Polecamy e-book: „Czerwone mundury. Armia Brytyjska w czasach wojny o niepodległość USA”
W czasie kilkunastu miesięcy badań specjaliści dokonali przełomu w badaniu masy krytycznej uranu-235. Stwierdzili, że wykonanie z niego bomby atomowej jest nie tylko możliwe, co wręcz nieuniknione. Zwrócili też uwagę na to, że znaczna część laboratorium znajdującego się w Berlinie poświęcona jest stricte badaniom jądrowym. Swoimi badaniami uczeni podzielili się z badaczami ze Stanów Zjednoczonych – i to nadało impetu badaniom.
Bomba atomowa: Projekt Manhattan
W październiku 1941 roku prezydent Stanów Zjednoczonych Franklin Delano Rooseevlt podjął decyzję o utworzeniu podległej mu Top Policy Group, odpowiedzialnej za nadzorowanie prac nad uranem. Te zaś nabrały tempa szczególnie po przystąpienia USA do wojny po ataku Japończyków na Pearl Harbor w grudniu 1941 roku. Szefem programu budowy bomby atomowej został w 1942 roku generał Leslie Groves odpowiadający wcześniej m.in. za budowę Pentagonu, dyrektorem naukowym zaś – Robert Oppenheimer. Oprócz tego w skład zespołu naukowców zajmujących się programem jądrowym weszło wielu wybitnych uczonych, w tym m.in. urodzony we lwowskiej rodzinie żydowski matematyk Stanisław Ulam oraz pochodzący z Warszawy polski Żyd Józef Rotblat.
Projekt Manhattan, dokładniej zaś Manhattan Engineering District (MED), oficjalnie rozpoczął działalność 13 sierpnia 1942 roku. Był on ściśle tajny – wielu szeregowych pracowników nie miało pojęcia, czemu służą zlecane im zadania. Chodziło o zachowanie w tajemnicy strategicznie ważnego programu – zarówno przed Niemcami, jak i przed Sowietami, którzy również zainteresowani byli wejściem w posiadanie własnej bomby atomowej i prowadzili w tym celu działalność szpiegowską.
Centrum badawcze ulokowano w okolicach Los Alamos, zakłady produkcyjne zaś w Oar Ridge nad rzeką Tennesse i w wielu innych lokalizacjach w Stanach Zjednoczonych i – rzadziej – w Kanadzie. Naukowcy pracowali nad dwoma rodzajami bomb atomowych – o rdzeniu uranowym i plutonowym. Po miesiącach badań nadeszła pora na testy.
Historia bomby atomowej – test nuklearny Trinity
Przygotowania do operacji oznaczonej kryptonimem „Trinity” zaczęto 12 lipca i trwały cztery dni. Na pierwszy w historii test broni atomowej wybrano rejon pustynny, oddalony o blisko 100 km od miasta Alamogordo w stanie Nowy Meksyk. To właśnie tam 16 lipca koło 5:30 zdetonowano bombę. Eksplozja wywołała na uczonych ogromne wrażenie – towarzyszył jej rozbłysk światła, grzmot oraz wysoki na ok. 12 km grzyb atomowy. Wybuch był tak silny, że wzbudził przestrach ludności znajdującej się wiele kilometrów od miejsca eksperymentu – do tego stopnia, że masowo dzwoniła ona do odpowiednich służb poinformować je o niepokojącym zjawisku. Uczeni przewidzieli jednak taką reakcję i przygotowali oficjalną wersję – według niej eksplozja był wynikiem wybuchu składu z amunicją.
Specjaliści zaangażowani w Projekt Manhattan byli zadowoleni z efektów eksperymentu – podobnie jak nowy prezydent USA Harry Truman, który został poinformowany o udanej eksplozji wieczorem tego samego dnia, przebywając na konferencji Wielkiej Trójki w Poczdamie. Informacją o tym podzielił się z Winstonem Churchillem oraz Józefem Stalinem. Temu drugiemu nie zdradzał jednak szczegółów, mówiąc jedynie, że Stany Zjednoczone mają broń o niezwykłej sile rażenia. Ku zdziwieniu amerykańskiego prezydenta przywódca ZSRR wydał się nieszczególnie zainteresowany informacją i nie zadał dodatkowych pytań. W rzeczywistości jednak nie musiał – od dawna słyszał o Projekcie Manhattan od jednego z sowieckich szpiegów.
Rozmowę tę uznano symbolicznie za początek wyścigu zbrojeń między Stanami Zjednoczonymi a ZSRR, który trwał przez najbliższe pięćdziesiąt lat, przez cały okres zimnej wojny. O tym, jak niebezpieczna to era oraz jak śmiertelne narzędzie wpadło w ręce Waszyngtonu wówczas się nie myślało. Wśród powszechnego entuzjazmu tylko Oppenheimer zdawał się rozumieć wagę tego eksperymentu. W jednym z wywiadów powiedział, że podczas pierwszego testu broni atomowej pomyślał, że „stał się śmiercią i niszczycielem światów”. Na potwierdzenie prawdziwości tych słów nie trzeba było długo czekać...
Polecamy e-book Darii Czarneckiej – „Przewodnik po Polskim Państwie Podziemnym 1939-45”
Bibliografia
- Atomic Heritage Foundation, [dostęp: 12.03.2023 r.].
- Broad W. J., Why They Called It the Manhattan Project, „The New York Times”, [dostęp: 12.03.2023 r.].
- Fiałkowski K., Projekt Manhattan – Los Alamos, „Foton”, [dostęp: 12.03.2023 r.].
- Kawalec A., Sawicki Ł., Nieznani polscy naukowcy w Projekcie Manhattan, „Postępy Techniki Jądrowej”, z. 2, 2021 [dostęp: 12.03.2023 r.].
- Rhodes R., Jak powstała bomba atomowa, Prószyński i S-ka, Warszawa 2000.
