Bogowie, ludzie i przeznaczenie – mitologia skandynawska

Drzewo Yggdrasill, fundament nordyckiej kosmogonii (domena publiczna).

Epoka wikingów była czasem łupieżczych, handlowych i osiedleńczych wypraw mieszkańców Skandynawii, określających się poza swoimi rodzimymi siedzibami nazwą wikingów, w Europie zachodniej nazywanych mianem Normanów, a we wschodniej – Rusów i Waregów. Docierali oni do krajów całej Europy, a czasem nawet poza jej granicę: do Bizancjum, na Bliski Wschód, do Azji Środkowej, północnych brzegów Afryki, a nawet Ameryki. Epokę wikingów umownie otwiera rok 793, gdy skandynawscy piraci zdobyli i splądrowali klasztor Lindisfarne. Pogański okres działań wikingów kończy bitwa pod Hastings w 1066 roku. Wiedzę o ich wierzeniach i kulturze czerpiemy z inskrypcji runicznych, m.in. z obszarów Danii, Szwecji, Norwegii, a także z Wysp Brytyjskich oraz Islandii. Innymi źródłami są strofy skaldów, głównie islandzkich, oraz średniowieczne źródła skandynawskie ([Vita Anskari] Rimberta, przekazy Adama z Bremy oraz Gesta Danorum Saxo Gramatyka). Większość wiadomości o pogańskiej mitologii Skandynawii pochodzi dopiero z XIII wieku i jest zawarta w Eddzie poetyckiej oraz Eddzie Snorriego Sturlusona. Dalsze dane znajdują się w sagach islandzkich, sagach rodowych i sagach dawnych lat.

Yggdrasill

Mitologia skandynawska odzwierciedla wierzenia i religię wikingów. Porządek świata, jego wyobrażenie oraz przeznaczenie były całkowicie podporządkowane mitologicznemu przesłaniu. Aby zrozumieć w pełni stosunek Skandynawów do ich religii oraz bogów należy przybliżyć mitologiczną kosmogonię, której fundamentem był mityczny jesion Yggdrasill – drzewo życia. Yggdrasill tworzył podstawę i oś wszystkich istniejących dziewięciu światów. Trzy główne znajdowały się w trzech korzeniach jesionu. Były to Asgard – świat bogów; Midgard – świat ludzi oraz Helheim – podziemny świat zmarłych władany przez w połowie martwą boginię Hel.

Mitologia skandynawska: panteon nordyckich bogów

Asgard był światem przynależącym do bóstw skandynawskich. Panteon dzielił się na dwa główne rody – Asów i Wanów. Asowie byli liczniejsi. Głową rodu i jednocześnie głównym bóstwem był Odyn – władca, bóg walki, poezji i mądrości. Do Asów przynależeli również: Frigg – żona Odyna, bogini małżeństwa i opiekunka ogniska domowego; Thor – bóg burzy i piorunów; Baldur – syn Frigg i Odyna, który uosabiał i patronował dobru, pięknu i mądrości oraz jego ślepy brat Höd, którego przeznaczeniem jest zabicie najpiękniejszego z bogów. Do ważniejszych bogów z rodziny Asów można zaliczyć także: Hönira – brata Odyna; Heimdalla – boga strzegącego Tęczowego Mostu Bifrostu; Tyra – boga wojny, walki oraz siły, Bragiego – boga skaldów i poezji oraz jego małżonkę Idunn, która posiadała złote jabłka dające bogom wieczną młodość.

Frigg, Thor i Odyn na XVI-wiecznym przedstawieniu (domena publiczna).

Ród Wanów nie był tak liczny, jednak równie znaczący, ze względu na swoją rolę – były to bóstwa płodności i urodzaju. Ten pradawny ród znany jest w mitologii jako pierwszy, który opanował umiejętność odczytywania run oraz korzystania z ich magii. Njördr był bogiem spokojnego morza oraz patronem kupców i myśliwych. Miał on dwójkę dzieci: Frejra – boga urodzaju, płodności i bogactwa oraz Freję, która także była boginią płodności, namiętności, miłości, wegetacji oraz wojny. Przypisywano jej również umiejętności panowania nad magią. Ciekawą postacią z rodu Wanów jest bogini-wiedźma Gullveig-Heid. Jako pierwsza z rodu nabyła umiejętności w dziedzinach magii i alchemii. Jej postać łączy się z pierwszą wojną między boskimi rodami. Gullveig-Heid, której pierwsze imię oznaczało „miłość do złota” była uosobieniem wszelkich żądz.

Jedną z najważniejszych postaci mitologii skandynawskiej jest Loki. Jego pochodzenie nie jest do końca jasne. Braterstwo krwi, które zawarł z Odynem, przypisywało Lokiego do rodu Asów, jednak w rzeczywistości nie przynależał on do żadnego z boskich klanów. Rodzicami Lokiego byli Farabauti i Laufey, czyli olbrzym i bogini. Tego typu związki były w świecie Asów zakazane. Może z tego właśnie powodu Loki nigdy nie został do końca zaakceptowany jako bóg. Łączył on w sobie cechy demona, olbrzyma i bóstwa, dlatego i jego natura była uważana za nieprzewidywalną, związaną z żywiołem ognia. Loki został w mitologii przedstawiany jako bóg kłamstwa.

Mitologia skandynawska: bogowie i ludzie

Skandynawscy bogowie, a także istoty zamieszkujące poszczególne krainy z łatwością mogły przenikać do innych światów. Wędrówki po krainie ludzi umiłował sobie zwłaszcza Odyn, który często przemierzał ziemię w przebraniu wędrowca.

Ludzie spodziewali się wizyt bóstw w Midgardzie – było to dla nich rzeczą naturalną. Bogowie skandynawscy nie różnili się zbytnio wyglądem i zachowaniem od ziemskich istot, ich cechy charakteru w wielu wypadkach nie odbiegały więc od ludzi. Bogowie, jako istoty stojące pod każdym względem wyżej od ludzi, nie zdołali wyzbyć się „ludzkiej” moralności – nie potrafili opierać się pokusom, bywali zazdrośni, zawistni, zdradzali, kłamali, byli bezwzględni.

Odyn (aut. Wisielec.97, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe).

Chrześcijańska wizja Boga całkowicie różniła się od postrzegania skandynawskiego panteonu. Bóg w pojęciu religii chrześcijańskiej jest istotą idealną – jego strona moralna jest nieskazitelna. Byt ludzki jest grzeszny, więc i nierówny Bogu. W chrześcijaństwie widoczna jest granica, która oddziela człowieka od Istoty wyższej. W kultach pogańskich takie granice często się zacierają. Ludzie utożsamiali się ze skandynawskimi bogami. Być może czuli z nimi bliską więź, bo wiedzieli, że aż tak bardzo pod względem moralnym się od nich nie różnią. „Uczłowieczenie” bóstw pozwalało w pewnym stopniu przewidywać wyroki boskie. Może właśnie to powodowało, że bogowie skandynawscy wydawali się ludziom tak familiarni i bliscy.

Boska władza

Utożsamianie się z cechami bóstw, lub nawet samymi bogami również nie było w skandynawskim społeczeństwie niczym dziwnym. Zwłaszcza elity rządzące lubiły wywodzić swój rodowód od bogów i herosów. Nadawało to znaczenia i prestiżu nazwisku rodowemu. Wśród władców najpopularniejszym „przodkiem” był Odyn, najbardziej znaczący wśród Asów bóg wojowników i władców. Wierzono, że sprawuje on opatrzność nad królami i jarlami. Król w społeczeństwie wikingów pełnił dwie główne funkcje – wojownika i wodza armii podczas wojny, ale także głównego kapłana w trakcie obrzędów ku chwale największych bogów.

Artykuł inspirowany książką Artura Szrejtera „Legenda wikingów. Opowieści o Ragnarze Lodbroku, jego żonach i synach”:

Ragnar i Odyn

Ragnar Lodbrok i jego żona Aslaug (aut. August Malmström, ok. 1880 r., domena publiczna).

Ragnar Lodbrok, którego okres panowania przypadał na drugą połowę IX wieku, był znany jako wielki władca. Posiadał on wszelkie predyspozycje potrzebne, aby stać się wybitnym królem. Czyny Ragnara znane są między innymi z dwóch dzieł: Sagi o Ragnarze Lodbroku – islandzkiej sagi spisanej w XIII wieku, jak i z IX księgi kroniki Saxo Gramatyka – duńskiego dziejopisarza żyjącego w XII-XIII wieku, znanej jako Czyny Duńczyków. W obu Ragnar przedstawiany jest jako mądry i sprawiedliwy król, który przez całe życie czerpał przyjemność z walki i pokonywania wrogów. Podbijał nowe kraje i pod swoim panowaniem zaprowadzał w nich ład i porządek. Jego śmierci również towarzyszyła niezwykła, nadnaturalna atmosfera. Postępowanie Ragnara Lodbroka, jego żon i synów było zawsze prawe i słuszne. W Ragnarze Lodbroku odszukuje się szlachetne cechy, które bardziej niż zwykłego człowieka opisują herosa, a może nawet i boga.

Ragnara Lodbroka można uznać za wzór skandynawskiego władcy, podobnie jak i jego archetyp – Odyna. Natura przywódcy Asów była jednak dwoista. W zamierzchłych czasach, na samym początku istnienia w świadomości ludzi, Odyn był istotą demoniczną, której moc brała się z szamanistycznych praktyk. Początkowo postrzegano go jako wściekłego bohatera, który zabijał w imię sławy i miał być pozbawiony wszelkich etycznych zahamowań. Tak, jak wspomniano wcześniej, jego bratem krwi był Loki i to on w przyszłości stał się kozłem ofiarnym Asgardu. Dzięki temu Odyn z czasem został oczyszczony ze wszystkich hańbiących postępków i zapamiętano go jako boga.

Powracając do szamanistycznej genezy Odyna, uznawano go za wielkiego herosa i dlatego w późniejszym czasie został opiekunem bohaterów wywodzących się z elit – królów. Odyn, początkowo jako demon, a potem dopiero jako pełnoprawny bóg, stał się odwzorowaniem idei władcy, króla, pana godnego czci. Zawierał w sobie cechy zarówno sprawiedliwego władcy, jak i bezwzględnego wojownika, który niszczył swoich wrogów. Bóg, który jednocześnie był wzorem cnót, potrafił być również pozbawiony wszelkich zahamowań moralnych. Taka idea etosu królewskiego była popularna i powszechnie przyjmowana. Ponadto Odyn był bogiem mądrym i żądnym wiedzy. Najlepszym tego przykładem było poświęcenie przez niego swego oka w zamian za łyk wody ze źródła Mimira, która miała dać bogu wszechwiedzę.

Mądrość, szlachetność i wojowniczość były cechami, którymi powinien odznaczać się dobry władca – Ragnar Lodbrok właśnie nimi się wyróżniał.

Przeznaczenie

Mitologia skandynawska była oparta na jednym założeniu – przeznaczeniu. Każdy mieszkaniec Midgardu wiedział, że w przyszłości świat się skończy, a jego zmierzch będzie znany jako ragnarök. Początek końca związany był z trzema boskimi postaciami: Baldurem, Hödem i Lokim.

Śmierć Baldura (domena publiczna).

Baldur – piękny i nieskazitelny bóg Asgardu od dłuższego czasu miewał złe sny o swojej śmierci. W obawie przed utratą syna, jego matka Frigg zaklęła wszystkie rośliny, zwierzęta, metale oraz skały, aby te nigdy nie uczyniły szkody jej ukochanemu dziecku. Wszystkie, oprócz jednej – niepozornej małej jemioły. Loki, który w postaci staruszki wyciągnął od Frigg te informacje, postanowił działać przeciwko Asom i Wanom. Bogowie, którzy doskonale wiedzieli o tym, że nic nie jest w stanie skrzywdzić Baldura, urządzali zabawy i celowali w niego różnymi przedmiotami. Jedynym bogiem, który nie przyłączył się do zabawy był ślepy bóg Höd, brat bliźniak pięknego syna Odyna. Loki wykorzystał nieświadomego Höda i wręczył mu strzałkę wykonaną z jemioły, po czym pokierował jego ręką, tak, aby wycelowała ona w Baldura. Bóg, trafiony strzałą, zginął na miejscu, a jego dusza powędrowała do Helheimu – smutnego i ponurego królestwa Hel, córki Lokiego. Dusza Baldura nie mogła powędrować do Walhalli, gdyż nie był on wojownikiem.

Śmierć Baldura w przepowiedniach była punktem zwrotnym w historii wszystkich dziewięciu światów. Od tego momentu czas chylił się ku końcowi. Ślepy Höd pojawia się w całej mitologii tylko przy jednej okazji: aby zabić swojego brata. Jest on nieświadomą siłą sprawczą i symbolizuje w micie ślepotę przeznaczenia. Loki jest odpowiednikiem sprawcy wielkich nieszczęść tego świata. Zostaje on skuty łańcuchami i skazany przez bogów na wieczne męki. Bóg oszustwa, jak i inne mroczne istoty pewnego dnia jednak wyswobodzą się ze swych okowów, aby rozpętać największą wojnę w historii świata. Każdy z bogów znał rolę, jaką miał odegrać podczas ostatecznego rozstrzygnięcia. Odyn zostanie pożarty przez wilka Fenrira, którego następnie rozerwie na pół potomek Odyna – Widar. Pies Garm i Tyr zabiją się wzajemnie. Thor powali wielkiego Węża, ale i sam polegnie w tym starciu, ginąc natychmiast od jadu, który wypluje z siebie bestia. Demon Surt, bóg ognia i chaosu zabije swym mieczem Frejra. Loki zmierzy się ze strażnikiem mostu Bifrostu – Heimdallem i zgładzą siebie wzajemnie. Wówczas Surt ześle ogień na cały świat, słońce pociemnieje, gwiazdy spadną z firmamentu, a ziemia pogrąży się w morzu.

Takie jest przeznaczenie, którego nie można zmienić – każdy człowiek był o tym głęboko przekonany. Każdy kres przynosił jednak nowy początek i tak po ragnaröku miał nastąpić nowy świat. Ziemia wyłoni się z morza zielona i piękna. Boskie potomstwo powróci do krainy Asów – w tym Baldur i Höd, którzy wyjdą z krainy Hel.

Odyn i wróżbitka (aut. Lorenz Frølich, 1895 r., domena publiczna).

Wiara w przeznaczenie wśród ludów Północy była bardzo silna. Przytoczony mit o końcu świata – ragnaröku, potwierdza jedynie nieuchronność losu zarówno ludzi, jak i bogów. Przeznaczenia jednak nie pojmowano w charakterze czasowym, ale jako siłę sprawczą, która działa się i stać się musiała. Przeszłość zawsze wpływała na koleje losu, które czekały człowieka i bogów w przyszłości. Poznawanie przyszłości, czyli tego co zdarzyć się musi było możliwe, choć zarazem żadnych możliwości na bieg przeznaczenia nie dawało. To, co zdarzyć się musiało, dokonywało się niezależnie od tego, czy bohaterowie byli świadomi swego przeznaczenia, i próbowali go uniknąć, czy też nie. Jedyną korzyścią z poznania swej przyszłości było godne przyjęcie swego losu, co również nie było bez znaczenia.

Artykuł inspirowany książką Artura Szrejtera „Legenda wikingów. Opowieści o Ragnarze Lodbroku, jego żonach i synach”:

Ivar i Loki

Ivar, lub Ivar Bez Kości, był synem Ragnara Lodbroka. W Sadze był on pierwszym synem Ragnara ze związku z Aslaug, natomiast według Gramatyka matką Ivara była Thora. Podobna nieścisłość między dziełami istnieje pod względem stanu zdrowotnego Ragnarssona. W sagach jest on przedstawiony jako chromy syn, który jest pozbawiony czucia w nogach. Dzieje Duńczyków nie podają takiej informacji. Jest to jednak szczegół, gdyż Ivar, bądź też Ivar Bez Kości był wojownikiem, ale niezwyczajnym – pokłady swej potęgi czerpał nie z siły, ale z mądrości. Przedstawiony jako najinteligentniejszy i najbardziej przebiegły wśród synów Ragnara cieszył się poważaniem i to jego jako pierwszego pytano o radę. Ivar został chyba najbardziej zapamiętany poprzez czyny, których dokonał w królestwie Elli.

Ella był jednym z anglosaskich królów, który przyczynił się on do śmierci Ragnara Lodbroka. Ragnarssonowie postanowili więc pomścić śmierć ojca. Wszyscy, oprócz Ivara, przyjęli wiadomość o zabójstwie Ragnara z wściekłością. Poprzez porywczość nie osiągnęli jednak sukcesu w starciu z anglosaskim władcą. Do sprawy całkowicie inaczej podszedł Ivar, który wreszcie pokonał Ellę i pomścił ojca, nie siłą jednak, lecz sposobem – zdobył ziemię w anglosaskim królestwie, a także co ważniejsze zaufanie króla Elli. Prowadził podwójną grę, która okazała się bardzo skuteczna.

Loki na XVII-wiecznym przedstawieniu (domena publiczna).

Ivar odzwierciedla cechy innego boga – Lokiego. Był on postrzegany zarówno przez inne bóstwa, jak i ludzi jako istota demoniczna, podstępna, amoralna i zła. Można się w jego postaci doszukać jednak również cech pozytywnych. Nie bez przyczyny nazywano go „użytecznym pomocnikiem bogów”. Fakt, często działał na ich szkodę, ale chyba jako jedyny potrafił wyciągać mieszkańców Asgardu z każdej, nawet najgorszej opresji. Nie był on silny pod względem fizycznym, tak jak pozostałe wielkie bóstwa, jednak był sprytny. Posiadał wrodzoną mądrość i nieporównywalną z innymi bogami inteligencję. Wyróżniając się całkowicie na tle mieszkańców Asgardu, nigdy do końca nie był przez nich akceptowany. Bogowie nie potrafili przyjąć do swojego grona nie-wojownika, który przez swoją aparycję i cechy charakteru wydawał się im dziwaczny. Szyderczy stosunek bogów do Lokiego również był jednym z powodów, który ich zgubił.

Ivar, jak i Loki, podlegali przeznaczeniu. Obaj odgrywali ważną rolę w prawidłowym przebiegu historii świata. Działalność Lokiego była jedną z głównych przyczyn zmierzchu bogów, ale również i stworzenia nowego, lepszego porządku. Ivar był jedyną osobą, która była w stanie godnie pomścić śmierć jednego z największych wojowników w historii Skandynawii. Obie postacie były świadome, że przemoc nie rozwiąże każdego problemu. Co więcej, zarówno Loki, jak i Ivar, w przeciwieństwie do ogólnie panujących norm, postrzegali siłę jako prymitywny przeżytek.

Pogańska religia Skandynawów, którą dziś znamy z mitologii, była dla wikingów częścią namacalnej codzienności. Wierzenia doskonale oddziaływały na wszystkie sfery życia społecznego. Hierarchiczny system władzy pozwalał na przydzielanie ról społecznych – podobny schemat obowiązywał bogów w Asgardzie. W naturalny sposób ludzie przypisywali sobie cechy bóstw sprawujących nad nimi patronat. Przykładem może być Ragnar Lodbrok, który w zupełności przyjmuje cechy swojego boskiego opiekuna Odyna i w pełni oddaje się jego opatrzności. Jego losy w swojej kolejnej książce zatytułowanej Legenda wikingów. Opowieści o Ragnarze Lodbroku, jego żonach i synach przedstawia Artur Szrejter.

Świat po ragnaröku (aut. Emil Doepler, 1905 r., domena publiczna).

Na podobnej zasadzie działało przeznaczenie, któremu podlegały wszystkie stworzenia, z każdej z dziewięciu krain drzewa Yggdrasill. Ludzie wierzyli, że każdy ma do odegrania jakąś rolę, dlatego w zupełności poddawali się przeznaczeniu. Świat wikingów wydaje się być podporządkowany swej religii, która określała całe ich życie.

W tym niezwykłym świecie nie istniał przypadek. Mitologia nordycka była uporządkowana. Wszystko, co spotykało bohaterów, zbrodniarzy czy zwykłych rolników miało swój cel we wszechświecie.

Bibliografia:

• Dumézil Georges, Bogowie Germanów. Szkice o kształtowaniu się religii skandynawskich, Oficyna Naukowa, Warszawa 2006.
• Kempiński Andrzej M., Ilustrowany leksykon mitologii wikingów, Kurpisz, Poznań 2003.
• Piekarczyk Stanisław, Barbarzyńcy i chrześcijanie. Konfrontacje społecznych postaw i wzorców u Germanów, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1968.
• Piekarczyk Stanisław, O społeczeństwie i religii w Skandynawii VIII-XI w., PWN, Warszawa 1963.
• Roesdahl Else, Historia wikingów, Marabut, Gdańsk 1996.
• Słupecki Leszek Paweł, Forn Sidr. Pogaństwo jako sposób życia dawnych Islandczyków [w:] Bogowie i ich ludy. Religie pogańskie a procesy tworzenia się tożsamości kulturowej, etnicznej, plemiennej i narodowej w średniowieczu, pod red. Leszka Pawła Słupeckiego, Chromcon, Wrocław 2008, s. 39-46.
• Słupecki Leszek Paweł, Mitologia skandynawska w epoce Wikingów, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 2003.
• Słupecki Leszek Paweł, Wyrocznie i wróżby pogańskich Skandynawów. Studium do dziejów przeznaczenia u ludów indoeuropejskich, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Warszawa 1998.
• Szrejter Artur, Bestiariusz germański: potwory, olbrzymy i święte zwierzęta, Oskar, Gdańsk 2012.
• Szrejter Artur, Demonologia germańska: duchy, demony i czarownice, Maszoperia Literacka, Gdańsk 2011.
• Szrejter Artur, Legenda wikingów. Opowieści o Ragnarze Lodbroku, jego żonach i synach, Instytut Wydawniczy Erica, 2017.
• Szrejter Artur, Mitologia germańska. Opowieści o bogach mroźnej północy, Maszoperia Literacka, Gdańsk 2006.
• The Viking world, ed. by Stefan Brink, Routledge, London, New York 2012.

Redakcja: Tomasz Leszkowicz

Artykuł inspirowany książką Artura Szrejtera „Legenda wikingów. Opowieści o Ragnarze Lodbroku, jego żonach i synach”: