Bitwy o górę Makiwka – starcie, które zbudowało legendę

Zobacz też: Stulecie rosyjsko-ukraińskiej bitwy o górę Makiwka 1915-2015

Sukces taktyczny, pogrom strategiczny – pyrrusowe zwycięstwo Rosjan 4 maja 1915 roku

4 maja 1915 roku Rosjanie ponowili ataki na Makiwkę. Po krwawym boju rozbili oddziały austro-węgierskie obsadzające górę. W trakcie szturmu strona rosyjska straciła w zabitych i rannych 44 oficerów oraz 1036 podoficerów i szeregowych. Łącznie ich straty z 3-4 maja miały sięgnąć ok. 1500 osób. Informacje z rosyjskich raportów o rzekomym wzięciu do niewoli aż 30-32 oficerów i 1220-1300 szeregowych są grubo przesadzone. Po walkach o Makiwkę Rosjanie ograniczyli się głównie do patrolowania doliny. Wysłany przeciwko nim II Kureń USS zablokował ruchy przeciwnika u podnóża góry jednak nie podjął próby odbijania jej. 5 maja front w okolicach Makiwki ustabilizował się, a dalsze szturmy Rosjan na kolejne góry i wzniesienia zakończyły się dotkliwymi stratami.

Ostateczne zajęcie góry nie przyniosło Rosjanom korzyści strategicznych z uwagi na wydarzenia w innej części frontu wschodniego. 2 maja 1915 roku rozpoczęła się ofensywa niemieckiej 11. Armii pod Gorlicami, wspieranej przez austro-węgierską 3. i 4. Armię. Doprowadziła ona do przełamania frontu i rozbicia X Korpusu Armijnego z rosyjskiej 3. Armii gen. Radko-Dimitriewa. Odwrót carskich oddziałów otworzył wojskom Państw Centralnych drogę na Przemyśl i Lwów, a także oskrzydlenie rosyjskich armii walczących w Karpatach. W związku z powyższym zagrożeniem w ciągu kilku następnych dni Rosjanie rozpoczęli odwrót na tym odcinku frontu. W nocy z 11 na 12 maja wycofali się z rejonu Makiwki.

Ukraińscy Strzelcy Siczowi na Makiwce wiosną 1915 roku (źródło: M. B. Kozubel, Ukraińscy Strzelcy Siczowi 1914-1920 , Oświęcim 2015, s. 370).

Moim zdaniem, patrząc na cały bój o górę 958 i jej okolice przez pryzmat strat poniesionych przez stronę rosyjską oraz tego jak długo góra znajdowała się w ich rękach, należy uznać to za ich pyrrusowe i do tego zupełnie niepotrzebne zwycięstwo. Górę utrzymali w swych rękach zaledwie przez 8 dni, a ich ataki zaległy przed kolejnymi wzniesieniami. Jasne jest też to dlaczego po 4 maja strona austro-węgierska zrezygnowała z odbijania Makiwki. Z pewnością znajdujący się na miejscu oficerowie wyższych stopni wiedzieli już o rozwijanej z sukcesem ofensywie pod Gorlicami. Próby wyparcia Rosjan przyniosłyby tylko niepotrzebne straty.

Znaczenie bitwy: nowa tradycja i polityka

Walki o Makiwkę były pierwszym wielkim starciem oddziałów ukraińskich z wojskami rosyjskimi od czasu Wielkiej Wojny Północnej. Obok wydźwięku symbolicznego Makiwka miała znaczenie polityczne – ukraińscy politycy i wojskowi mieli teraz mocne argumenty w konfrontacji z przeciwnikami Legionu. Z tego powodu Ukraińska Rada Główna (organ reprezentujący interesy galicyjskich Ukraińców w kontaktach z wiedeńskimi politykami) i Ukraiński Zarząd Bojowy (organ reprezentujący interesy Legionu) zaczęły używać sukcesów USS w tym starciu do celów propagandowych. Bitwę o Makiwkę porównywano nawet do słynnego starcia Greków z Persami: Makiwka – to Wasz strzelecki Maraton – ale [to również] Maraton całego narodu ukraińskiego! (...) Wasza Makiwka przetrwa nie lata i dziesiątki lat, ale stulecia! (Центральний Державний Історичний Архів України у Львові, ф. 353, оп. 1, сп. 18. Odezwa UZB do Legionu USS z dnia 17 maja 1915 r. w j. ukr.).

List do USS w podobnym duchu napisali członkowie Ukraińskiej Rady Głównej:

W Was odżyły dawno przeszłe dni chwały ludu ukraińskiego, poprzez Was wróciły czasy wojen wyzwoleńczych Ukrainy, w Was zmartwychwstał duch Chmielnickiego i Mazepy. (...) Z tego czynu, z krwi i kości ukraińskiego Strzelectwa Siczowego wyrasta nowa Ukraina! Ukraina zamiłowana w wolności, dążąca do ideałów demokracji, prawdy i sprawiedliwości. (...) Udowodniliście, że Ukraińcy nie chcą i nigdy nie będą sojusznikami ciemnoty, reakcji i despotyzmu, że do ostatniej kropli krwi będą bronić drogocennych skarbów ogólnoludzkiego postępu, wolności i równouprawnienia narodów przed zaborczą ręką rosyjskiego caratu (ЦДІАУЛ, ф. 353, оп. 1, сп. 21. List Ukraińskiej Rady Głównej do Legionu USS z dnia 12 maja 1915 r. w j. ukr.).

Co interesujące, przy propagowaniu wśród społeczeństwa galicyjskiego legendy o Makiwce odwoływano się do tego, że rzekomo ostatnim starciem stoczonym między Ukraińcami a Rosjanami była bitwa pod Połtawą w 1709 roku. W rzeczywistości ostatnim bojem w otwartym polu między oboma narodami była bitwa pod Łysianką koło Białej Cerkwi stoczona w marcu 1711 roku, choć po stronie rosyjskiej brał w niej też udział również liczny oddział kozacki wiernych carowi. Zwycięzcą w niej okazał się hetman Pyłyp Orłyk – dawny współpracownik hetmana Iwana Mazepy i polityk dążący do wyzwolenia Ukrainy spod jarzma Rosji. Dlaczego pominięto to zwycięstwo i zastąpiono je klęską? Zapewne chodziło o rozmach bitwy pod Połtawą jak i osobę hetmana Mazepy. Co prawda Orłyk był autorem pierwszej w historii Ukrainy ustawy zasadniczej, czyli konstytucji, ale na początku XX w. wiedza na ten temat nie była rozpowszechniona. Z popularyzowaniem tego faktu nad Dnieprem mamy zresztą do czynienia dopiero teraz.

Zbocza Makiwki latem 1915 r., na pierwszym planie widoczne zasieki rosyjskie (domena publiczna).

Tymczasem postać hetmana Mazepy jest związana nie tylko z wyjściem Ukrainy z tzw. okresu Ruiny (anarchii w kozackiej Ukrainie w II połowie XVII w.). O ile wcześniejsi przywódcy kozaccy lawirowali między podporządkowaniem swej ojczyzny Imperium Osmańskiemu, Rzeczpospolitej lub Rosji, to Mazepa chciał całkowicie uniezależnić Ukrainę. Z tego też powodu car Piotr I zmusił Cerkiew Prawosławną do rzucenia klątwy na ukraińskiego hetmana. Od tej pory do czasów dzisiejszych Mazepa jest postrzegany jako jeden z najbardziej antyrosyjskich bohaterów narodowych Ukrainy. Z tego powodu w Galicji popularne były obchody rocznicy bitwy pod Połtawą oraz inne formy upamiętnienia hetmana, np. nazwanie czapki wojskowej USS mianem „mazepinki”, która co ciekawe ma być na nowo wprowadzona jako element umundurowania wojska ukraińskiego. Dodatkowym argumentem za łączeniem Połtawy i Makiwki, jak słusznie wskazuje w swej książce Grzegorz Skrukwa, była też popularna w tym czasie idea historycznego „odwetu”. Skoro Niemcy przedstawili bitwę pod Tannenbergiem z 1914 r. jako „zemstę na Słowianach” za bitwę pod Grunwaldem z 1410 roku, to czemu Ukraińcy nie mieliby uznać bitwy o Makiwkę jako odwetu za Połtawę?

Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”

Rosyjskie „pięć groszy” w dyskusji

W Rosji przez wiele dziesięcioleci nie przywiązywano nawet najmniejszej uwagi do tematu walk o górę 958. Pewną lukę próbował uzupełnić rosyjski historyk W. Kaszirin. Nietrudno jednak dostrzec, że jego książka ma poważną wadę – jest mocno zaangażowana ideologicznie i politycznie. W wielu momentach rosyjski badacz zapędza się w swych wnioskach, przez co czytelnik często spotyka się w jego książce ze sprzecznymi ocenami tych samych wydarzeń. Kaszirin jest gotów przyznać, że formacja USS odegrała ważną rolę w obronie góry, gdyż strzelcy siczowi w walkach o Makiwkę działali udanie, zdecydowanie i odważnie. Zaprzeczać temu – znaczyłoby pomniejszać zwycięstwo rosyjskich wojsk nad nimi i innymi austro-węgierskimi oddziałami (В. Каширин, Взятие..., s. 163), jednak już w dalszej części swej monografii dowodzi on, że USS nie wnieśli dużego udziału w walce o Makiwkę, gdyż... nie informowały o ich obecności na górze rosyjskie raporty. Nieco dalej wysuwa tezę, że USS albo stanowili nikłą część obsady Makiwki, albo nie byli tam w ogóle (В. Каширин, Взятие..., s. 163-164). Tymczasem w aneksie swej książki umieścił on raport ppłk. Iwanowa z dnia 6 maja 1915 roku donoszący o obecności oddziału ukraińskiego w tym rejonie (В. Каширин, Взятие..., s. 346-348 – dok. nr 423).

Pochwała gen. Fleishmana dla ukraińskich ochotników za ich bohaterską postawę podczas walk o Makiwkę (źródło: Biblioteka Narodowa w Warszawie, mikrofilm nr 103372. Rozkaz dowództwa 55. Dywizji Piechoty nr 122/2 z dnia 2 maja 1915 r. w j. niem.

Najważniejszymi dowodami, które przeczą tezom rosyjskiego badacza, są dokumenty archiwalne oraz zdjęcia ukraińskich ochotników na górze. Ogromne znaczenie ma wspomniany już wcześniej rozkaz dowódcy 55. Dywizji Piechoty, w którym pochwalił on ususów za ich bohaterską postawę podczas walk o Makiwkę. Jest to pierwszy dokument, w którym Austriacy docenili zasługi ukraińskich ochotników a także mocny dowód na to, że Legion USS stał się w ich oczach wartościową formacja wojskową.

Epilog

Przyjęcie 9 kwietnia br. przez ukraiński parlament ustawy honorującej ukraińskie organizacje i formacje zbrojne walczące o niepodległość Ukrainy w XX wieku jest jedną z form uszanowania przez kijowskich polityków pamięci o nich oraz polityczną kalkulacją biorąc pod uwagę antykremlowskie nastroje nad Dnieprem. W Polsce skupiono się wyłącznie na tym, że ustawa ta uznaje Ukraińską Powstańczą Armię za walczącą o wolność swojego narodu, a niemal całkowicie przemilczano to, że uhonorowano również masę innych formacji, w tym Legion USS. Tymczasem na bieżący rok przypadły aż trzy okrągłe rocznice dotyczące ususów – opisywanej powyżej bitwy o Makiwkę, sformowania 1. Pułku USS 21 sierpnia oraz krwawych letnio-jesiennych walk o Semikowce nad Strypą (13-17 września, 7-13 października i 1-4 listopada).

Przeczytaj również:

• Bitwa o Makiwkę w 1915 roku i jej rola w budowaniu legendy Ukraińskich Strzelców Siczowych
• Działalność oświatowa Ukraińskich Strzelców Siczowych na Wołyniu i Zakarpaciu

Ukraińscy historycy zajmujący się dziejami USS jednogłośnie podkreślają wagę walk o Makiwkę nie tylko w kontekście historii owej formacji, ale również ukraińskiej wojskowości. Do tego ususi cieszą się rosnącą popularnością w społeczeństwie ukraińskim – kilka lat temu jedną z grup rekonstruujących Legion USS założono w samym Kijowie. Ponadto w 2010 r. nakręcono fabularyzowany film dokumentalny o walkach o Makiwkę. Po wybuchu wojny na Donbasie bitwa o tę górę znowu stała się dla Ukraińców ważnym symbolem. 3 maja br. na Makiwce przeprowadzono niewielką rekonstrukcję historyczną boju oraz uszanowano pamięć poległych uczestników boju. Organizatorzy przygotowali ok. pół setki kamiennych krzyży, na których wyryto imiona poległych strzelców. W obchodach wzięło udział co najmniej 3 tys. osób, które musiały pokonać trudne ukraińskie drogi w Karpatach – wedle słów uczestników grup rekonstrukcyjnych pierwszy raz na obchodach upamiętniających tę bitwę zjawiło się tyle osób. Reportaże z tego wydarzenia wyświetlał ukraiński 5 Kanał.

Bibliografia:

• Baczkowski Michał, Pod czarno-żółtymi sztandarami. Galicja i jej mieszkańcy wobec austro-węgierskich struktur militarnych 1868-1914, Kraków 2003.
• DiNardo Richard L., Przełom. Bitwa pod Gorlicami- Tarnowem 1915, Poznań 2012.
• Jordan David, Neiberg Michael S., Front Wschodni 1914-1920. Od Tannenbergu do wojny polsko-bolszewickiej, Poznań 2010.
• Klimecki Michał, Gorlice 1915, Warszawa 1991.
• Kozubel Marek Bogdan, Powstanie Legionu Ukraińskich Strzelców Siczowych w 1914 r., „Litopys. Studia i materiały Ukraińskiego Towarzystwa Historycznego w Polsce”, nr 1 [2], 2012.
• Kozubel Marek Bogdan, Stan liczebny Legionu Ukraińskich Strzelców Siczowych w czasie I wojny światowej, „Militaria Pomorskie”, tom 3, 2012.
• Kozubel Marek Bogdan, Ukraińscy Strzelcy Siczowi 1914-1920, Oświęcim 2015.
• Pajewski Janusz, Pierwsza wojna światowa 1914-1918, Warszawa 2004.
• Skrukwa Grzegorz, Formacje wojskowe ukraińskiej „rewolucji narodowej” 1914-1921, Toruń 2008.
• Думін Осип, Історія лєгіону Українських Січових Стрільців 1914-1918, Львів 1936.
• Горбовий Михайло, Невже тільки випадки?, „ЛЧК” 1934, ч. 4.
• Каширин Виктор, Взятие горы Маковка. Неизвестная победа русских войск весной 1915 года, Москва 2010.
• Крипякевич Іван, Гнатєвич Богдан, Стефанів Зенон, Думін Осип, Шрамченко Святослав, Історія українського війська, Львів 1936 (reprint 1992).
• Лазарович Микола, Легіон Українських Січових Стрільців: формування, ідея, боротьба, Тернопіль 2005.
• Монолатій Іван, Українські легіонери. Формування та бойовийшлях Українських Січових Стрільців 1914-1918 рр., „Militaria Ucrainica”, Київ 2008.
• Назарук Осип, Слідами Українських Січових Стрільців, Львів 1916.
• Ріпецький Степан, Українське Січове Стрілецтво. Визвольна ідея і збройний чин, Нью-Йорк 1956 (reprint Львів 1995).
• Українські Січові Стрільці 1914-1920, Львів 1935 (reprint 1991).
• Величко Микола, Маківка. З карпатських боїв УСС-ів, Нью-Йорк 1951.

Redakcja: Tomasz Leszkowicz

Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”