Bawaria. Historia polityczna kraju (cz. 1)

Kraj Bawaria składa się z Bawarii „właściwej” (zwanej Starą Bawarią), Frankonii i Szwabii. Ten pierwszy region symbolicznie reprezentuje na świecie cały land, z uwagi na folklor, odrębny ubiór i dialekt, przywiązanie do tradycji i miłość do piwa. Frankonia, mimo sąsiedztwa, znajduje się z Bawarią w jednym organizmie państwowym od dwustu lat, co przy ponad 1200–letniej historii państwowości obydwu ziem jest relatywnie krótkim okresem. Co drugi Frankończyk jest ewangelikiem, a nie katolikiem – w przeciwieństwie do utożsamianych z katolicyzmem Bawarczyków; poza tym mieszkańcy Frankonii preferują wino.

Paradoksem jest, że pierwszym premierem rzekomo konserwatywnej Bawarii został socjalista i jednocześnie wyznawca judaizmu, a głównym autorem obecnie obowiązującej konstytucji krajowej był socjaldemokrata. Kraj, którego władcy przez wieki dążyli do wzmocnienia prestiżu (godności elektorskiej, a potem królewskiej), jako pierwszy spośród krajów niemieckich obalił swojego monarchę, jeszcze przed Hohenzollernami. Dynastia Wittelsbachów panowała w Bawarii nieprzerwanie przez 738 lat. Dla porównania, Habsburgowie byli cesarzami rzymsko–niemieckimi przez niewiele ponad trzysta lat (a jeśli dodamy do tego ciągu władców z dynastii habsbursko–lotaryńskiej, będzie to 370 lat).

W pierwszym rzędzie opisano historię Bawarii w kontekście państwowym: jako księstwo, elektorat, królestwo, republikę i kraj związkowy. W dalszej części przywołano elementy historii społecznej, gospodarczej i wyznaniowej. Dalej opisano genezę obowiązującej konstytucji, bawarskiego parlamentaryzmu i instytucji samorządu terytorialnego – gminy, powiatu i okręgu (rejencji). Na końcu przedstawiono ewolucję systemu partyjnego.

Pierwsze tysiąclecie

W starożytności na terenie dzisiejszej Bawarii znajdowała się granica Imperium Rzymskiego. Na przełomie er limes przesunięto na północ, z Dunaju w stronę Menu. Obszar ten był zatem pograniczem kultur: rzymskiej i germańskiej, a widoczne były także wpływy Celtów. W V–VI wieku na obecną Wyżynę Bawarską przybyli Bawarowie (niem. Bayern; również Bajuwarowie, niem. Bajuwaren), plemię germańskie z korzeniami alemańskimi, turyngijskimi, frankońskimi i ostrogockimi.

Bawarowie stworzyli własne księstwo, zależne od państwa Franków. Pierwszym znanym władcą był Garibald (Heribald) I, panujący od w latach 548(?)–590; był on pierwszym księciem z dynastii Agilolfingów. W okresie panowania Agilolfingów Bawaria została całkowicie schrystianizowana; początki tego procesu można zauważyć w VII wieku (w 698 r. w Würzburgu zamordowano irlandzkiego mnicha Kiliana; w Bawarii działali też inni misjonarze z Wysp Brytyjskich i z państwa Franków), a końca w utworzeniu przez angielskiego biskupa (św.) Bonifacego w połowie VIII w. czterech biskupstw: Salzburga (od 798 r. arcybiskupstwo), Ratyzbony (Regensburg), Pasawy (Passau) i Fryzyngi (Freising) oraz wielu opactw. W tym okresie od Bawarii uniezależnił się region Frankonii, stając się w 720 r. prowincją państwa Franków (łac. Francia Orientalis); tutaj również trwała chrystianizacja (w 739 r. biskupstwo w górnobawarskim Eichstätt i w 742 r. biskupstwo w Würzburgu).

W latach 787–788, po interwencji wojsk Karola Wielkiego, władzę książęcą stracił Tassilo III (prawdopodobnie czternasty książę Bawarii), kończąc tym samym panowanie dynastii. Bawaria przeszła pod bezpośredni zarząd państwa Franków (dynastia Karolingów w latach 788–907). Ówczesna Bawaria leżała na pograniczu państwa Franków, plemion słowiańskich, Italii i Węgier.

Po rządach Karolingów władzę przejęła miejscowa dynastia Luitpoldingów (907–947 i krótko 983–985), wcześniej margrabiów. Król (potem cesarz) Otto I przeszkodził w pełnym uniezależnieniu się Bawarii, wyznaczając na jej tron swego brata Henryka I i dodając do terytorium księstwa ziemie aż do Adriatyku (margrabstwo Werony z patriarchatem Akwilei, w latach 952–976, później część nowego Księstwa Karyntii, wydzielonego z Bawarii). Do 1095 r. trwał okres, podczas którego panowało w Bawarii kilka dynastii (salicka, luksemburska i inne), ale stale się zmieniały, a żadna z nich nie posiadała więcej niż trzech książąt z rzędu.

W 1007 r. utworzono biskupstwo w Bambergu (Frankonia). Biskupstwa frankońskie (Bamberg, Eichstätt i Würzburg) podlegały metropolii Moguncji (Mainz), rozciągającej się od Hamburga na północy po dzisiejszą wschodnią Szwajcarię, a także na chrystianizowane Czechy. Z kolei Ratyzbona, Pasawa i Fryzynga podlegały metropolii w Salzburgu, która obejmowała swym zasięgiem również Karyntię, Austrię (Marchię Wschodnią) i Morawy. Salzburg należał wówczas do Bawarii, podobne jak Tyrol. Frankonia była od 941 r. do XII/XIII wieku pod bezpośrednim zarządem króla niemieckiego; później region nie tworzył jednego organizmu, rozpadając się na wiele księstw i biskupstw.

Początek panowania Wittelsbachów

W 1070 r. tron bawarski został przez króla Henryka IV oddany sprzymierzonym z nim Welfom (1070–1139 i 1156–1180), dynastii posiadającej terytoria w Alpach, północnych Włoszech i wokół Jeziora Bodeńskiego. Księstwo stało się kartą przetargową w konflikcie między rodami walczącymi o tron niemiecki. W latach 1139–1156 Bawaria była we władaniu dynastii Babenbergów. Na mocy porozumienia, w 1156 r. Babenbergowie otrzymali należącą do Bawarii Marchię Wschodnią (Austrię), wyniesioną do statusu księstwa, natomiast Bawaria (razem z Saksonią) wróciła pod panowanie Welfów, uosabiane przez Henryka XII Lwa, kuzyna i konkurenta cesarza Fryderyka Barbarossy. Konflikt między cesarzem a księciem saksońsko–bawarskim skończył się w 1180 r. porażką tego ostatniego, który stracił obydwa księstwa. Od Bawarii odłączono Styrię, natomiast bawarski tron książęcy przypadł sojusznikowi Barbarossy, Ottonowi z dynastii Wittelsbachów, palatynowi bawarskiemu. Wittelsbachowie panowali w Bawarii w latach 1180–1918.

Henryk XII Lew

Syn Ottona I, Ludwik I, otrzymał w 1214 r. w lenno Palatynat Reński (Pfalzgrafschaft bei Rhein), wcześniej będący w rękach Hohenstaufów. Ponadto w 1204 r. książę zawarł związek z wdową po Albercie III von Bogen, po którym odziedziczył, poza hrabstwem, herb z szachownicą złożoną z biało-błękitnych rombów, który stał się herbem Wittelsbachów i do dziś jest elementem godła Bawarii oraz jednej z dwóch flag państwowych. W tym okresie dynastia przyjęła również złotego palatyńskiego lwa na czarnym tle.

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Wyprawy krzyżowe. Zderzenie dwóch światów”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Urzędowa flaga państwowa Bawarii

W 1253 r., po śmierci trzeciego Wittelsbacha na bawarskim tronie, księstwo zostało podzielone między jego synów na dwie części: Górną Bawarię z Palatynatem (Ludwik II Surowy) i Dolną Bawarię (Henryk XIII, którego syn Otto III objął tron węgierski jako Bela V; tenże Otto wydał przywilej, który wiąże się z początkami parlamentaryzmu, o czym później). W 1294 r. po śmierci następcy Ludwika II nastąpiły kolejne zmiany dynastyczne: Rudolf I objął Palatynat, a Ludwik IV (również posiadający tytuł palatyna Renu; w latach 1314–1347 cesarz) – Górną Bawarię. W 1340 r., po śmierci 12–letniego księcia Jana I Dziecka, Dolną Bawarię przejął Ludwik IV. Zatem elektorat Palatynatu był w rękach tzw. „starszej” linii Wittelsbachów (potomków Rudolfa), a obie części Bawarii – „młodszej” linii (potomków Ludwika IV). To rozróżnienie stanie się niezwykle istotne dla wydarzeń z roku 1777 (poniżej). Prawnuk Rudolfa I, Ruprecht III był cesarzem w latach 1400–1410, jako Ruprecht I.

Śmierć Ludwika IV spowodowała drugi podział Bawarii, chociaż początkowo (w latach 1347–1351) jego sześciu synów rządziło wspólnie. Zdobycze terytorialne cesarza również zostały rozczłonkowane i w efekcie stracone. Synami Ludwika IV byli:

1. Ludwik V – od 1342 r. hrabia Tyrolu, 1322–1351 margrabia Brandenburgii, 1351–1361 książę Górnej Bawarii; jego syn Meinhard był w latach 1361–1363 księciem Górnej Bawarii i hrabią Tyrolu; po śmierci Meinharda Górną Bawarię przejął Stefan II, a Tyrol – Habsburgowie;
2. Ludwik VI – 1351–1365 margrabia Brandenburgii;
3. Otto V – 1365–1373 margrabia Brandenburgii, a od 1356 elektor; po jego śmierci Brandenburgia przypadła Luksemburgom;
4. Stefan II – 1351–1375 książę Dolnej Bawarii–Landshut, 1363–1375 książę Górnej Bawarii;
5. Wilhelm I – 1351–1388 książę Bawarii–Straubing oraz hrabia Holandii, Zelandii, Fryzji i Hennegau;
6. Albrecht I – 1351–1404 książę Bawarii–Straubing oraz hrabia Holandii, Zelandii, Fryzji i Hennegau; jego syn Wilhelm II rządził (1404–1417) wspólnie z kolejnym synem, Janem III (1404–1425); śmierć tego ostatniego zakończyła epokę Wittelsbachów w Niderlandach; Jan III był mecenasem Jana van Eycka; za Jana III stolicami księstwa były Straubing i Haga;
7. Ludwik, zmarł rok po urodzeniu.

W latach 1375–1392 trzej synowie Stefana II rządzili wspólnie, a następnie dokonali III podziału Bawarii, tym razem na trzy części: północną (Bawaria–Ingolstadt), południową (Bawaria–Monachium) i wschodnią (Bawaria–Landshut). W roku 1425 czwarte z bawarskich księstw, Straubing, zostało rozdzielone między pozostałe księstwa. W 1447 r. Bawaria–Ingolstadt, po wymarciu ostatniego męskiego potomka, stała się częścią Bawarii–Landshut. W 1503 r. umarł ostatni żywy męski przedstawiciel linii landshuckiej, Jerzy Bogaty (mąż królewny Jadwigi Jagiellonki; ich wesele stało się kanwą do festiwalu „Wesele Landshuckie”), w związku z czym księstwo Landshut przeszło pod berło Albrechta IV Mądrego, księcia monachijskiego. Albrecht zjednoczył wszystkie ziemie bawarskie, a 8 lipca 1508 r. wydał prawo o primogeniturze; od tego momentu całe księstwo przechodziło na jednego męskiego, najstarszego potomka.

Dzisiejszy herb Bawarii

Książęta palatyńscy, po uzyskaniu w 1266 r. Górnego Palatynatu (Oberpfalz), w 1288 r. Heidelbergu (utworzenie uniwersytetu w 1386 r.) i uzyskaniu w 1329 r. statusu niezależnego księstwa (co równało się końcowi statusu lennego), stali się od 1356 r. elektorami. Wydana w tym roku Złota Bulla cesarza Karola IV w zasadzie potwierdziła i spetryfikowała skład kolegium elektorskiego – byli to arcybiskupi Kolonii, Moguncji i Trewiru, palatyn Renu (wszyscy formalnie od 1198 r.), książę Saksonii i margrabia Brandenburgii (od ok. 1230 r.) oraz król czeski (od 1257 r.).

Palatynat częścią Bawarii. Wojna sukcesyjna

Elektor Fryderyk V został pokonany na początku wojny trzydziestoletniej, w związku z czym Palatynat został przyłączony do Bawarii, a godność elektorska przeszła na księcia Bawarii. Po pokoju westfalskim (1648 r.) Palatynat Dolny (Reński) powrócił pod władanie palatyńskiej linii Wittelsbachów, która tym samym odzyskała tytuł elektorski. Górny Palatynat stał się natomiast częścią Bawarii.

Bawarscy elektorzy próbowali z różnym skutkiem zaistnieć na europejskiej scenie politycznej. Elektor Maksymilian II Emanuel w 1683 r. wziął udział w obronie Wiednia, a w hiszpańskiej wojnie sukcesyjnej stanął po stronie Francji, przeciwko Austrii i Anglii. Klęska spowodowała zajęcie kraju przez Austrię. Następca wyżej wymienionego, Karol Albrecht, został w 1742 r. cesarzem jako Karol VII, ale zmarł trzy lata później. Syn Karola VII, Maksymilian III Józef (zięć Augusta III, króla Polski), zmarł 30 grudnia 1777 roku bez męskich potomków. Był on ostatnim przedstawicielem bawarskiej linii Wittelsbachów. Główna linia palatyńska wymarła wcześniej; już w 1742 r. elektorat Palatynatu objął Karol Teodor z linii Palatynat–Sulzbach. Najbliższym wspólnym przodkiem starego i nowego elektora Palatynatu był wyżej wspomniany elektor–cesarz Ruprecht, żyjący niemal 400 lat wcześniej. W 1777 r. nastąpiła unia personalna: elektor palatyński został elektorem bawarskim. Wspólnym męskim przodkiem Maksymiliana III i Karola Teodora był książę Ludwik II Surowy, panujący w Bawarii pół tysiąca lat wcześniej. Wydarzenia w Bawarii wywołały bawarską wojnę sukcesyjną, w której uczestniczyły głównie Prusy i Austria. W pokoju cieszyńskim (1779 r.) Austria poparła Karola Teodora w zamian za aneksję obszaru zwanego Innviertel (dosł. Kwartał Inn), czyli terytorium między arcybiskupstwami Pasawy i Salzburga.

Maksymilian II

W 1799 r. zmarł bezdzietny Karol Teodor. Jego następcą został Maksymilian IV Józef, książę Palatynatu–Zweibrücken (była to linia z siedzibą w Palatynacie Reńskim, w przeciwieństwie do górnopalatyńskiej z Palatynatu–Sulzbach). Maksymilian IV był, podobnie jak Karol Teodor, dalekim krewnym głównej linii palatyńskiej. Nowy elektor wychował się w Strasburgu, był też pułkownikiem Korpusu Alzackiego francuskiej armii. Maksymilian nie był przewidywany jako następca tronu księstwa Zweibrücken, był bowiem młodszym bratem Karola III, ten ostatni zmarł jednak bezdzietnie w 1795 r. Maksymilian objął tron, ale jego ziemie były już wówczas pod okupacją wojsk napoleońskich. Po krótkim wygnaniu w neutralnym Ansbach objął trony bawarskie (elektorski, Palatynat–Neuburg oraz księstwa Jülich i Berg w Północnej Nadrenii) po Karolu Teodorze.

Polecamy e-book Kacpra Nowaka – „Konkwista. W imię Boga, złota i Hiszpanii”

Napoleon i czasy von Montgelasa

Elektor Maksymilian stał się sojusznikiem Napoleona, mimo że pokój w Lunéville (1801) usankcjonował aneksję przez Francję niemieckich terytoriów na lewym brzegu Renu, w tym Palatynatu Reńskiego oraz księstw Jülich i Berg. Elektor w zamian otrzymał dwa lata później w ramach mediatyzacji i sekularyzacji ziemie biskupie (Würzburg, Bamberg, Augsburg, Fryzynga, a także część biskupstw Eichstätt, Salzburga i Pasawy), klasztorne i 15 miast we Frankonii i w Szwabii (w tym Norymbergę i Augsburg).

W latach 1804–1813 Bawaria była w koalicji z Francją, głównie ze względu na opozycję do Austrii. Sojusz dał Maksymilianowi koronę królewską (1806 r.) i wiele zdobyczy terytorialnych (biskupstwa Bressanone i Trydent w Tyrolu, Salzburg z wyżej wspomnianym Innviertelem, Berchtesgaden, Ratyzbonę i dawne margrabstwo Bayreuth), ale kosztował go ok. 30 tys. zabitych w marszu na Moskwę. W 1813 r., na dziesięć dni przed bitwą pod Lipskiem, król zmienił sojusznika z Francji na „odwiecznego wroga”, Austrię, w zamian za (dotrzymaną) obietnicę zachowania korony królewskiej. Kongres wiedeński pozbawił Bawarię terytoriów uzyskanych od Austrii, ale król odzyskał Palatynat Reński i otrzymał ziemie wokół Ansbachu, Bayreuth, Würzburga i Aschaffenburga (Dolna Frankonia).

Jeszcze przed okresem napoleońskim ważną postacią u boku księcia–elektora był jego imiennik, Maksymilian Józef baron (od 1809 r. hrabia) von Motgelas. Syn sabaudzkiego szlachcica i pułkownika w służbie bawarskiej, studiował w Strasburgu i Ingolstadt. W 1777 r. został radcą dworu elektora Karola Teodora. W 1785 r. został wygnany ze względu na przynależność do paramasońskiego zakonu iluminatów i osiadł w Palatynacie–Zweibrücken. W 1796 r. baron napisał księciu Maksymilianowi Notę Ansbachską (Ansbacher Mémoire), w której zawarł krytykę rządów Karola Teodora i swoje pomysły na administrację bawarską (z projektem szczegółowego podziału kompetencji na pięć departamentów rządowych wraz z propozycjami personalnymi) w kontekście oświecenia, rewolucji francuskiej i zagrożenia ze strony Austrii. Von Montgelas miał pozycję swego rodzaju premiera od początku panowania Maksymiliana IV (Maksymiliana I jako króla). Przeprowadził mediatyzację i sekularyzację w Bawarii, doprowadził do sojuszu z Francją i jego zerwania, dokonał podziału terytorialnego królestwa na (według dzisiejszego nazewnictwa) okręgi, powiaty i gminy wraz ze scentralizowaniem administracji, a także zreformował szkolnictwo. 1 maja 1808 r. król oktrojował konstytucję (Konstitution), która zawierała nowoczesne rozwiązania prawne, sądownicze i obywatelskie (m.in. zniesienie pańszczyzny). Konstytucja ujednoliciła też prawo wszystkich ziem królestwa. Duża część zapisów nie weszła w życie (m.in. o utworzeniu parlamentu).

Hrabia von Montgelas

W 1815 r. Bawaria stała się członkiem Związku Niemieckiego, antypruskiej i antyaustriackiej konfederacji zachodnich państw byłej Rzeszy Niemieckiej. Rok później miał miejsce tzw. rok bez lata, czyli zespół anomalii klimatycznych na półkuli północnej, który doprowadził do zniszczenia upraw m.in. w Bawarii. Politycznym skutkiem klęski głodu było zwolnienie hrabiego von Montgelas 2 lutego 1817 r.

Monarchia konstytucyjna

26 maja 1818 r. Bawaria otrzymała kolejną konstytucję (Akt Konstytucyjny, Verfassungs–Urkunde). Od tego momentu można mówić o monarchii konstytucyjnej, której istotnym elementem był dwuizbowy parlament (więcej w dalszej części). Jednym z deputowanych Izby Radców Rzeszy został hrabia von Montgelas, który tę funkcję pełnił do 1837 r. Innymi znamienitymi deputowanymi byli: feldmarszałek Karol Filip von Wrede oraz członkowie rodziny królewskiej, mianowicie książę–następca tronu Ludwik i jego brat Karol, a także dwaj przedstawiciele linii książąt „w Bawarii”: Wilhelm i jego syn Pius August.

W 1824 r. Bawarczycy świętowali ćwierćwiecze panowania króla (wcześniej elektora) Maksymiliana. Rok później król zmarł, a tron objął jego syn Ludwik I. Pierwszą decyzją nowego władcy, obok obniżenia pensji ministrów, była zmiana sposobu pisania nazwy kraju – z Baiern na Bayern; litera „y” miała symbolizować tradycję starożytną w przeciwieństwie do potocznej „i”.

Swoistą konsekwencją tego zwrotu ku starożytności były wydarzenia z początku lat 30. XIX wieku. Państwa gwarantujące niezależność Grecji, nowego (acz posiadającego tradycje) państwa na mapie kontynentu, po odrzuceniu korony królewskiej przez króla Belgów Leopolda I i księcia Karola Wittelsbacha (brata Ludwika I), zaproponowały tron grecki młodszemu synowi króla Ludwika I, 17–letniemu księciu Ottonowi. 7 maja 1832 r. Ludwik I podpisał w imieniu małoletniego drugi protokół londyński, przyjęty 8 sierpnia przez grecki parlament. Sytuacja militarna, finansowa i geopolityczna państwa była niekorzystna przez cały okres rządów Ottona I (gr. Όθων). Król nie przeszedł na prawosławie, które po utworzeniu autokefalicznego Kościoła było w znacznym stopniu utożsamiane z duchem greckim, ale za to płynnie posługiwał się językiem poddanych, wiele uczynił też dla zachowania greckiej kultury, m.in. poprzez przeniesienie stolicy do Aten i rozbudowę miasta. Pierwsze powstanie wybuchło krótko po wycofaniu wojsk bawarskich z Grecji (1843 r.), co doprowadziło do zgody króla na konstytucję i powołanie premiera. Drugie powstanie miało miejsce w 1862 r. podczas podróży pary królewskiej po kraju. 30 lat po przybyciu do Grecji, Otto musiał salwować się ucieczką do Bawarii, gdzie osiadł w Bambergu. 30 marca 1863 r. na króla Grecji został wybrany Chrystian Wilhelm, duński królewicz, również z niemieckiej dynastii (Sonderburg–Glücksburg). Przybrał on imię Jerzy.

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Elita władzy w Królestwie Jerozolimskim (1174–1185)”:

W 1832 r., oprócz objęcia tronu greckiego, miało miejsce inne wydarzenie na skalę europejską. Na zamku Hambach w Palatynacie odbyło się ogólnoniemieckie zgromadzenie (30 tys. osób) o charakterze liberalno–demokratycznym, związane z upadkiem powstania listopadowego na ziemiach polskich. Antyrosyjska manifestacja została stłumiona, a jej organizatorzy byli prześladowani.

18 stycznia 1828 r. Bawaria i Wirtembergia utworzyły Bawarsko–Wirtemberski Związek Celny (Bayerisch–Würtembergischer Zollverein), a sześć lat później przystąpiły do Niemieckiego Związku Celnego. W 1848 r. wybuchły rozruchy chłopów związane z ich niekorzystną sytuacją materialną. Skutkiem rewolucji (ale również skutkiem ujawnienia romansu króla z tancerką Lolą Montez) była abdykacja Ludwika I na rzecz syna, Maksymiliana II. Długofalowymi zmianami były ponadto: poszerzenie prawa wyborczego do Izby Deputowanych, wprowadzenie wolności prasy oraz początek funkcjonowania bipolarnego systemu partyjnego (katoliccy konserwatyści i liberałowie).

Część II Rzeszy

Bawaria w okresie między rewolucją 1848 roku a wojną austriacko–pruską podejmowała próby stania się trzecią siłą na ziemiach tzw. Wielkich Niemiec. W walce o hegemonię w 1866 r. Bawaria poparła Austrię, co po przegranie tejże przypłaciła umową o sojuszu militarnym w przypadku konfliktu Prus z innym krajem. W grudniu 1866 r. szefem rządu bawarskiego został propruski książę Chlodwig zum Hohenlohe–Waldenburg–Schillingsfürst; po zwycięstwie wyborczym Bawarskiej Partii Patriotów (więcej na ten temat w genezie systemu partyjnego) książę podał się do dymisji (później był deputowanym do Reichstagu, ambasadorem w Paryżu i kanclerzem Rzeszy 1894–1900). W 1870 r. Bawaria wzięła udział w wojnie francusko–pruskiej po stronie Prus, a następnie weszła w skład Cesarstwa Niemieckiego (na mocy traktatu z 23 listopada 1870 r., który gwarantował Bawarii niezależność w stosunku do Prus i innych państw związkowych w niektórych kwestiach, takich jak poczta, polityka zagraniczna, kolej i armia w czasie pokoju). W Bundesracie Prusy posiadały 17 głosów, Bawaria 6, a pozostałe 24 kraje – 35 głosów.

Bawaria w granicach Cesarstwa Niemieckiego (ryc. 52 Pickup, lic. CC ASA 2,5).

W okresie tworzenia cesarstwa król Ludwik II (syn Maksymiliana II) nie zajmował się polityką; swoje siły koncentrował na budowie zamków i pałaców (m.in. Neuschwanstein i Herrenchiemsee), dzięki czemu przeszedł do historii jako bajkowy król (Märchenkönig). W 1886 r. korona przeszła na królewskiego brata, Ottona. Do dziś nie zostały wyjaśnione okoliczności śmierci Ludwika II. Z uwagi na chorobę psychiczną Ottona, władzę przejął jego propruski stryj Luitpold; rozpoczęła się ponadćwierćwieczna epoka jego regencji. Jednym z najważniejszych wydarzeń tego okresu było powierzenie teki premiera (dokładniej: „ministra stanu Domu Królewskiego i spraw zewnętrznych oraz przewodniczącego rady ministrów”) przez regenta nie swojemu kandydatowi, lecz przedstawicielowi większości parlamentarnej. Stało się to 9 lutego 1912 r., a nowym premierem został dr Jerzy Fryderyk hrabia von Hertling, członek partii Centrum. Luitpold zmarł 12 grudnia tego roku. Regentem na okres jednego roku został jego syn, Ludwik. Książę–regent wymógł na parlamencie, by znowelizował konstytucję w takim kierunku, aby regencja trwała najwyżej 10 lat, po czym niezdolny do władzy król miał tracić koronę. W takim przypadku tron przejąłby sam Ludwik, pozbawiwszy iluzji władzy swojego kuzyna, Ottona. Stało się to 4 listopada 1913 r., a Otto zmarł 11 października 1916 r.

Würzburger. Jeden z wielu malowniczych przykładów architektury pałacowej w Bawarii (fot. Wolfram Esser) .

Republika. Cztery rewolucje

Ludwik III był szóstym i ostatnim królem Bawarii. Wojna światowa dotknęła rolniczy kraj mocniej niż pozostałe, gdyż kontyngenty żywności były udostępniane armii w stopniu ponadprzeciętnym. Poza tym zginęło około 600 tysięcy żołnierzy bawarskich. Ludwik został obalony jako pierwszy z władców niemieckich krajów, przed obaleniem cesarza – i niezależnie od tego faktu. Wprowadzenie republiki w Bawarii trwało mniej niż dobę. Na słynnej z odbywającego się tam Oktoberfestu Łące Teresy (Theresienwiese) po południu 7 listopada 1918 r. odbyło się zgromadzenie zwołane przez socjaldemokratów (SPD) i ich radykalny odłam (Niezależna SPD, w skrócie USPD) oraz partię chłopską. Szef USPD, Kurt Eisner, został w nocy z 7 na 8 listopada premierem, na mocy decyzji wspólnego posiedzenia (powołanych wcześniej tej samej nocy) rad robotników, żołnierzy i rolników. Również w nocy Eisner wydał następującą proklamację o ogłoszeniu Bawarii republiką (później Eisner zaczął używać określenia „Wolne Państwo”, o czym dalej):

„Proklamacja.

Rodacy!

Aby odbudować [kraj] po długoletnim niszczeniu, lud obalił władze cywilne i wojskowe, biorąc rządy w swoje ręce. Niniejszym proklamuje się Republikę Bawarską. Najwyższą władzą jest wybrana przez społeczeństwo rada robotników, żołnierzy i rolników, działająca prowizorycznie aż do utworzenia stałego przedstawicielstwa ludowego. Ma ona władzę ustawodawczą. Cały garnizon oddał się pod komendę rządowi republikańskiemu. Dowództwo wojskowe i dyrekcja policji znajdują się pod naszymi rozkazami. Dynastia Wittelsbach jest obalona. Niech żyje Republika!

Rada robotników i żołnierzy: Kurt Eisner”

Eisner jako samozwańczy premier, socjalista i Żyd był trudny do zaakceptowania dla prawicy. 12 stycznia 1919 r. (w Palatynacie dopiero 2 lutego) odbyły się pierwsze powszechne i proporcjonalne wybory do Landtagu, które nieznacznie wygrali konserwatyści przed SPD. Partia Eisnera (USPD) otrzymała 2,5% głosów, głównie w Monachium i okolicach miasta Hof (na granicy Bawarii z Saksonią). Eisner zdecydował, że poda się do dymisji, ale został zastrzelony 21 lutego w drodze na pierwsze posiedzenie nowego Landtagu; strzelanina miała miejsce również w parlamencie.

Polecamy e-book: Paweł Rzewuski – „Wielcy zapomniani dwudziestolecia”

Następnego dnia ukonstytuowała się Centralna Rada Republiki Bawarii (druga rewolucja rad robotniczych, żołnierskich i rolniczych), która ogłosiła strajk generalny, a potem stan wyjątkowy. W tym czasie Landtag zebrał się na posiedzenie (17 marca) i wybrał premiera, członka SPD. Aby uniemożliwić kolejne posiedzenie, Centralna Rada ogłosiła 7 kwietnia powstanie Bawarskiej Republiki Rad (Bayerische Räterepublik; tzw. trzecia rewolucja), uznając Landtag za rozwiązany. W tym czasie rząd, premier i Landtag uciekli do Bambergu. 13 kwietnia miała miejsce czwarta rewolucja, najbardziej tragiczna (tzw. okres czerwonego terroru). Komuniści niezadowoleni z poczynań Centralnej Rady ogłosili bowiem dyktaturę proletariatu (Komunistyczna Republika Rad), a władza wojskowa przeszła w ręce „Armii Czerwonej”. Prawowity rząd na wygnaniu poprosił o pomoc Reichswehrę i ochotników. Oddziały rządowe rozpoczęły likwidowanie republiki rad 1 maja (sic!), wchodząc do stolicy. Komuniści przegrali, a ich przywódcy zostali skazani na śmierć. W tym okresie formowała się też inna siła polityczna, która władzę zdobyła kilkanaście lat później – narodowi socjaliści.

Okres weimarski i nazistowski

W 1919 r. w Bawarii ogłoszono trzy konstytucje: 4 stycznia (w czasie rządów Eisnera), 17 marca (uchwaloną przez Landtag w czasie drugiej rewolucji) i 14 sierpnia (bamberską). Ta ostatnia wprowadziła m.in. obywatelstwo bawarskie, inicjatywę ludową i referendum, wybór premiera przez Landtag oraz możliwość udzielenia wotum nieufności. Poparcia nie uzyskały pomysły stworzenia drugiej izby parlamentu i instytucji prezydenta. We wrześniu 1919 r. bawarska konferencja biskupów uznała konstytucje Republiki Weimarskiej i Bawarii za „urodzone w grzechu rewolucji i przekleństwa”.

18 października 1921 r. na Węgrzech zmarł Ludwik III. Jego pogrzeb odbył się w listopadzie w Monachium przy udziale tłumów, co uznaje się za manifestację poparcia dla monarchii.

Bawaria w ramach republiki weimarskiej (ryc. 52 Pickup, lic. CC ASA 2,5).

W nocy z 8 na 9 listopada 1923 r. odbył się w Monachium pucz Adolfa Hitlera; uznał się on za kanclerza Rzeszy podczas zgromadzenia w piwnicy browaru. Niecałe 10 lat później naziści doszli do realnej władzy w Niemczech. Przez 12 kolejnych lat odbywały się masowe aresztowania, internowania w obozach koncentracyjnych, prześladowania Gestapo. Bawaria podzieliła los pozostałych ziem niemieckich. Względnie duża część władz nazistowskich pochodziła z Bawarii lub miała bawarskie korzenie, w tym Heinrich Himmler, Ernst Röhm i Rudolf Hess. W Monachium działała grupa „Biała Róża”, lokalny ruch oporu na uniwersytecie.

Okres powojenny

30 kwietnia 1945 r. do Monachium wkroczyły wojska amerykańskie; poranny „Völkischer Beobachter” pisał jeszcze o przygotowaniach do „wielkiej bitwy o Bawarię”, nigdy jednak do niej nie doszło. Rozpoczął się proces przywracania sytuacji społeczno–politycznej do normalności. Szybko mianowano premiera i rozpoczęto prace nad nową konstytucją i odbudową systemu partyjnego; przeprowadzono pierwsze wybory. Cztery siły okupacyjne przeprowadziły także główny proces norymberski, w którym skazano 19 osób, w tym 12 na karę śmierci (a także procesy poboczne).

W 1948 r. na konferencji w Londynie zdecydowano, że powstanie niemieckie państwo federalne. W sierpniu na bawarskiej wyspie Herreninsel odbył się konwent konstytucyjny. W czasie dwóch tygodni przedstawiciele krajów leżących w trzech strefach okupacyjnych napisali konstytucję z wersjami alternatywnymi. 8 maja 1949 r. Rada Parlamentarna przyjęła (53 głosy za, 12 przeciw) Ustawę Zasadniczą. Debata nad przyjęciem nowej konstytucji federalnej trwała w bawarskim Landtagu 15 godzin (19/20 maja 1949 r.). Posiadające większość w landtagu CSU żądało więcej federalizmu i równowagi między Bundestagiem i Bundesratem. Ostatecznie deputowani odrzucili projekt (64 za przyjęciem, 101 przeciw, 9 wstrzymujących się), jednocześnie jednak uznali jego ważność, gdy zostanie przyjęty w 2/3 krajów związkowych (głosowanie: 97 za, 6 przeciw, 70 wstrzymujących się), co też się stało.

Geneza Konstytucji z 1946 r.

28 maja 1945 r. amerykańskie władze okupacyjne osadziły na stanowisku tymczasowego premiera Bawarii dawnego przewodniczącego Bawarskiej Partii Ludowej (Bayerische Volkspartei, BVP), doktora Fritza Schäffera (propozycja wyszła od kardynała Michaela von Faulhabera). Okupanci uznali jednak, że Schäffer nie przeprowadza w Bawarii wystarczającej denazyfikacji i po 123 dniach rządów został zwolniony. Jego następcą (ale już bez przymiotnika „tymczasowy”) 28 września 1945 r. został dr Wilhelm Hoegner z Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPD). Wcześniej, 19 września gen. Dwight D. Eisenhower, jako główny dowódca wojsk amerykańskich w Europie, wydał Proklamację nr 2, która w art. I określiła terytorium krajów: Wielkiej Hesji, Wirtembergii–Badenii i Bawarii; art. III nadał tym krajom pełnię władzy ustawodawczej, sądowniczej i wykonawczej, o ile ich wykonywanie nie stałoby w sprzeczności z ustaleniami Sojuszniczej Rady Kontroli oraz nadanych przez nią władz niemieckich na poziomie centralnym.

Władze okupacyjne zaproponowały Hoegnerowi utworzenie małej komisji, która przygotowałaby konstytucję dla Bawarii. Hoegner zgodził się na takie rozwiązanie i powołał ponadpartyjną komisję przygotowującą konstytucję (Vorbereitende Verfassungsausschuss) 9 lutego 1946 r. Składała się ona z dziewięciu osób. Członkami byli, oprócz Hoegnera, m.in. burmistrz Monachium Karl Scharnagl (CSU), komunistyczny minister Heinrich Schmitt i konstytucjonalista, profesor Hans Nawiasky. Komisja na podstawie wytycznych premiera sformułowała projekt liczący 140 artykułów. Projekt ten stał się fundamentem do dalszej dyskusji w kolejnym gremium, Krajowym Zgromadzeniu Ustawodawczym (Verfassungsgebende Landesversammlung, KZU). W międzyczasie Hoegner został przewodniczącym SPD (2 lutego), a Josef Müller wybrany na szefa CSU (17 maja). Powstała (30 maja) również krajowa struktura Wolnej Partii Demokratycznej (FDP), na czele której stanął dr Thomas Dehler.

Polecamy e-book Michała Przeperskiego „Gorące lata trzydzieste. Wydarzenia, które wstrząsnęły Rzeczpospolitą”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Konstytuanta

Autor niniejszego artykułu jest zarazem autorem jednego z rozdziałów książki „Źródła Nienawiści: Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych” – wspólnego projektu wydawniczego „Histmaga” i Instytutu Wydawniczego Erica.

Wybory do KZU odbyły się 30 czerwca 1946 r. Najwięcej mandatów uzyskała Unia Chrześcijańsko–Społeczna (109 ze 180); frekwencja wyniosła 72,1%. Ze względu na słaby wynik swojej partii (51 mandatów), Hoegner podał się do dymisji. Nie została ona jednak przyjęta przez władze okupacyjne. To właśnie okupanci mieli decydujący głos, ponieważ – ich zdaniem – nowo wybrane KZU nie miało praw tymczasowego Landtagu. Przewodniczącym Zgromadzenia został dr Michael Horlacher z CSU. Najważniejszymi kwestiami spornymi było stworzenie Senatu, szkół wyznaniowych i urząd prezydenta (Staatspräsident) Bawarii, który miał być odbiciem urzędu federalnego (Bundespräsident). Ten ostatni postulat miał się przyczynić do zachowania bawarskiej niezależności. Wynik głosowania nad poprawką „prezydencką” (12 września 1946 r.): 84 deputowanych za, 85 przeciw, a 4 wstrzymało się. Po dziesięciu posiedzeniach, 26 października 1946 r. KZU przyjął projekt konstytucji; przeciw głosowała część przedstawicieli FDP, WAV i KPD.

Równolegle z pierwszymi wyborami do Parlamentu Krajowego, 1 grudnia odbyło się referendum na temat przyjęcia Konstytucji Wolnego Państwa Bawarii. 70,6% głosujących (dokładnie 2 090 440 osób) opowiedziało się za przedłożoną treścią, przy frekwencji 75% (6,2% obywateli nie miało prawa głosu ze względu na niedokończoną denazyfikację). 2 grudnia pod konstytucją podpisał się premier Hoegner – tę datę przyjmuje się za datę uchwalenia. 8 grudnia treść nowej Verfassung została ogłoszona w Bawarskim Dzienniku Ustaw i Rozporządzeń (Bayerisches Gesetz– und Verordnungsblatt), nr 23 z 1946 r., ss. 333–346.

Konstytucja Bawarii już w fazie tworzenia zdobywała charakter aktu państwa demokratycznego. Prawa człowieka jako fundament kraju zostały określone m.in. podczas uroczystego posiedzenia inauguracyjnego komisji przygotowującej konstytucję (Vorbereitende Verfassungsausschuss) 8 lutego 1946 r. W przemówieniu premier Wilhelm Hoegner zawarł odniesienia do tradycji anglosaskiej oraz francuskiej. Wspomniał o Wielkiej Karcie Swobód z 1215 roku, konstytucji amerykańskiego stanu Wirginia (12 czerwca 1776 r.), francuskiej z 1789 r. oraz o dwóch konstytucjach bawarskich w XIX wieku. Dr Hoegner przypomniał o zasadach zawartych w powyższych aktach: o wolności osobistej, własności, sumienia, prasy i zgromadzenia, o przedstawicielstwie demokratycznym oraz o równości wobec prawa. Premier pozwolił sobie przy okazji omawiania bieżącej sytuacji na krytyczne podsumowanie drugiej połowy XIX wieku:

„Bawaria miała już w 1808 roku początki konstytucji, a ostatecznie uzyskała ją w 1818 roku, natomiast Prusy dopiero w 1851 roku, i ta pruska konstytucja była oktrojowana przez króla. (...) Nieszczęściem Niemiec było, że przewodzenie Rzeszy przeszło w 1848 roku z demokratycznego Południa na autokratyczną Północ. Dzisiaj [tj. w 1946 r.] najpierw niemieckie Południe próbuje się odnowić w duchu demokratycznym.”

Bibliografia

1. Europa. Regiony i państwa historyczne. Leksykon PWN, red. Marcin Kamler, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
2. Karl–Ulrich Gelberg, Die Protokolle des Vorbereitenden Verfassungsausschusses in Bayern 1946, Institut für Bayerische Geschichte, Monachium 2004, wersja elektroniczna.
3. Geschichte der deutschen Länder. Entwicklungen und Traditionen vom Mittelalter bis zur Gegenwart, praca zbiorowa pod red. Wernera Künzela, Wernera Rellecke, Aschendorff Verlag, Münster 2005.
4. Geschichte des Bayerischen Parlaments 1819–2003, Haus der Bayerischen Geschichte, Augsburg 2005 [CD–ROM].
5. Kraje związkowe RFN. Część 1 (Badenia–Wirtembergia, Bawaria, Brandenburgia, Kraj Saary, Meklemburgia–Pomorze Przednie), pod red. Konstantego Adama Wojtaszczyka i Marty Jarosińskiej, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 1998.
6. Mit Leidenschaft für Demokratie. 110 Jahre SPD–Landtagsfraktion in Bayern, praca zbiorowa pod red. Franza Mageta i Karin Radermacher, SPD–Landtagsfraktion Bayern, Monachium 2003.
7. Roland Sturm, Föderalismus in Deutschland, Bayerische Landeszentrale für politische Bildungsarbeit, Monachium 2003.
8. Jan Wiktor Tkaczyński, Ustrój federalny Niemiec: konstrukcja i funkcjonowanie, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002.
9. Verfassung des Freistaates Bayern. Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland. Überblick Europäische Union. Mit Sonderteil Bayerischer Landtag, red. Konrad Stollreither, Bayerische Landeszentrale für politische Bildungsarbeit, Monachium 2005.
10. Alfons Wenzel, _Bayerische Verfassungsurkunden. Dokumentation zur bayerischen Verfassungsgeschichte,- Verlag Ernst Vögel, Stamsried 2000. Teksty źródłowe: Konstitution für das Königreich Baiern vom 1. Mai 1808, Verfassungs–Urkunde des Königreichs Baiern vom 26. Mai 1818, Staatsgrundgesetz der Republik Bayern vom 4. Januar 1919, Vorläufiges Staatsgrundgesetz des Freistaates Bayern vom 17. März 1919, Verfassungsurkunde des Freistaates Bayern vom 14. August 1919, Verfassung des Freistaates Bayern vom 2. Dezember 1946.
11. Marta Witkowska, Partie polityczne w krajach związkowych Republiki Federalnej Niemiec, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2003.

Spodobał ci się nasz artykuł? Podziel się nim na Facebooku i, jeśli możesz, wesprzyj nas finansowo. Dobrze wykorzystamy każdą złotówkę! Kliknij tu, aby przejść na stronę wsparcia.

Zredagował: Kamil Janicki