Awerroes (Ibn Ruszd) – ostatni z wielkich

Awerroes – życie arbskiego uczonego

Awerroes na fresku Andrei Bonaiuta Tryumf św. Tomasza , Kościół Santa Maria Novella we Florencji, XIV wiek

Najważniejsi średniowieczni biografowie byli zgodni co do głównych elementów życiorysu Ibn Ruszda. Spośród nich warto wspomnieć zwłaszcza Ibn Al-Abbāra (zm. 1260), ważnego historyka dla dziejów muzułmańskiego panowania nad Półwyspem Iberyjskim.

Awerroes (właściwie Abū Al-Walīd Muḥammad Ibn Aḥmad Ibn Rušd) urodził się w 1126 roku (520 AH) w muzułmańskiej wówczas Kordobie. Pochodził ze znanej rodziny: jego dziadek (Abū Al-Walīd Muḥammad, zm. 1126) pełnił prestiżową i wpływową funkcję najwyższego sędziego Kordoby (arab. [qāḍi al-quḍāt], dosł. sędzia sędziów) w czasie panowania Almorawidów. Później tę samą funkcję aż do zajęcia Al-Andalus przez Almohadów piastował jego syn, a ojciec Awerroesa, Abū Al-Qāsim Aḥmad. Przyszły Komentator otrzymał więc staranną edukację w zakresie teologii, prawa, poezji, medycyny, astronomii i filozofii. Wszystko to miało służyć jego pracy jako kadiego w prawie malikickim (maliki – jedna z czterech podstawowych szkół prawno-religijnych w islamie). Ibn Ruszd nauczył się wówczas na pamięć najważniejszego dzieła Malika Ibn Anasa (założyciela szkoły malikickiej): Muwaṭṭy. Świadectwem pracy najwyższych uczonych w prawie są między innymi fatwy, czyli wydawane przez muftich na prośbę kadich orzeczenia prawne. Jesteśmy w szczęśliwym posiadaniu fatw malikickich z Al-Andalus i Maghrebu, które pieczołowicie zebrał w XVI wieku Al-Wanšarisī (zm. 1508). Wśród nich odnaleźć można orzeczenia wspomnianego dziadka i jego wnuka z rodu Ruszdów.

Awerroes rozpoczął karierę dzięki poznanemu w Marrakeszu Ibn Ṭufaylowi (zm. 1185), znanemu filozofowi i równocześnie wezyrowi emira almohadzkiego Abū Ya‘qūbai Yusūfa. On także przedstawił Ibn Ruszda znanemu medykowi Ibn Ẓuhrowi (zm. 1161), który był później jego nauczycielem i mentorem. Według wspomnień Awerroesa Ibn Ṭufayl jako pierwszy wprowadził go w tajniki greckiej filozofii, zachęcił także do napisania słynnych komentarzy do Arystotelesa.

Awerroes (w zielonej szacie) spogląda przez ramię Pitagorasa na jego pracę, fragment fresku Szkoła Ateńska Rafaela

Podczas panowania władcy almohadzkiego Abū Ya‘qūba kariera Awerroesa rozwijała się doskonale. W latach 1169–1170 pełnił funkcję kadiego Sewilli, lecz już w 1171 roku objął tę samą funkcje w Kordobie. Przez ostatnie dwa lata panowania wspomnianego władcy (1182–1184) pełnił nawet funkcję jego nadwornego medyka i wtedy też został naczelnym kadim.

Zmiana na tronie oznaczała dla Ibn Ruszda systematyczne popadanie w niełaskę, co łączyło się z coraz bardziej odbiegającymi od ortodoksji muzułmańskiej przemyśleniami filozoficznymi. Badacze życia Awerroesa zaznaczają, że nowy kalif almohadzki Ya‘qūb Al-Manṣūr być może nie oddaliłby wielkiego uczonego, gdyby nie potrzebował poparcia uczonych muzułmańskich w walce z rekonkwistą.

Ostatnie lata swojego życia Awerroes poświęcił wyłącznie nauce. Zmarł w samotności 11 grudnia 1198 roku w Marrakeszu, tam też go początkowo pochowano. Wkrótce jego ciało przeniesiono do Kordoby, gdzie w powtórnym pochówku uczestniczył jako młodzieniec wielki mistyk muzułmańskich Ibn Al-‘Arabī (zm. 1240). Obaj uczeni spotkali się zresztą nieco wcześniej, co zostało odnotowane przez Ibn Al-‘Arabiego.

Awerroes – prace

Pomnik Awerroesa w Kordobie (fot. Sharon Mollerus , na licencji Creative Commons Attribution 2.0 Generic)

Odnotowano, że prace Ibn Ruszda zajęły w sumie ponad 20 tysięcy stron i – jak wskazuje na to jego wykształcenie – były poświęcone logice, filozofii, retoryce, astronomii, matematyce i prawu. Napisał 67 dzieł, z czego 28 dotyczyło filozofii, 20 medycyny, 8 prawa, 5 teologii i 4 gramatyki.

Jedynie część jego prac zachowała się do dziś, z czego większość w łacińskich i hebrajskich odpisach. Ograniczę się do wskazania najważniejszych z nich, pełną listę wraz z dalszymi odniesieniami do rękopisów odnaleźć można w poświęconym uczonemu artykule R. Arnaldeza w leideńskiej Encyklopedii islamu.

Ibn Ruszd najbardziej znany jest nie z prac autorskich, ale z licznych komentarzy do Arystotelesa oraz do Państwa Platona. Awerroes jako pierwszy uczony arabski był świadom, że dzieła Stagiryty (choć nie czytał ich w greckim oryginale, lecz w arabskim tłumaczeniu) dotarły do świata muzułmańskiego już skażone neoplatonizmem, szczególnie teorią emanacji Plotyna. Ibn Ruszd był też głęboko zafascynowany teorią państwa doskonałego, którą analizował w ujęciu Platona oraz Ibn Al-Farābiego. Warto wspomnieć, że dzieło Al-Farābiego Państwo doskonałe przełożone zostało na polski. W swoim komentarzu do Państwa Awerroes uznał, że pierwotny kalifat arabski, jak i almohadzkie państwo Ibn Tūmarta, są przykładami państw idealnych.

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Wyprawy krzyżowe. Zderzenie dwóch światów”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Jego najsłynniejszym dziełem filozoficznym pozostaje Zniszczenie zniszczenia ([Taḥafut At-Taḥafut]), które jest ostrą polemiką ze Zniszczeniem filozofów ([Taḥafut Al-Falāsifa]) Al-Ġazālīego (zm. 1111). Ten konserwatywny uczony twierdził, że arabski arystotelizm, szczególnie dzieła Ibn Siny są sprzeczne z naukami islamu. Ibn Ruszd uznał, że wnioski Al-Ġazālīego są błędne, a jego atak skierowany jest w zły cel, gdyż system Ibn Siny odchodzi daleko od właściwych nauk Arystotelesa, za co Awerroes krytykował zresztą Awicennę, choć jednocześnie bardzo sobie cenił jego Kanon medyczny.

Fikcyjna debata między Awerroesem (po lewej) a Porfiriuszem (il. rękopisu Monfreda de Monte Imperialego, Liber de herbis , XIV wiek)

Z innych ważnych dzieł filozoficznych warto wspomnieć o Traktacie rozstrzygającym o godności filozofii i wiary ([Faṣl al-maqāl]), w którym Awerroes podjął zagadnienie roli filozofii w muzułmańskiej jurysdykcji. Ogromną jego zasługą jest opracowanie w tym dziele odmiennej od Ibn Siny teorii bytu, określenie pierwszego poruszyciela i jego relacji do świata oraz wskazanie racjonalnych podstaw wiary.

W trzeciej (choć chronologicznie drugiej) pracy, Kašf al-manāhiğ, dyskutował Wielki Komentator nad poglądami propagowanymi przez szkołę aszarycką oraz inne heterodoksyjne nurty islamu. Uznał, że nie zadowalają one ani uczonych, ani wiernych. Krytykował także teologię jako taką, wskazując na tekst Koranu jako posiadający największą wartość. Miał on posiadać znaczenie bardziej przystające do rozumu niż teologiczne spekulacje. W dziedzinie prawa malikickiego jego najważniejszą pracą jest Bidāyat Al-Muğtahid wa Nihayāt Al-Muqtaṣid, które jest właściwie kompendium tego nurtu. Najważniejsze dzieło medyczne Ibn Rušda, Kulliyāt, znane było już w średniowieczu pod łacińskim tytułem Colliget.

Tryumf Tomasza z Akwinu (w centrum) nad Awerroesem (pod stopami świętego); z prawej Arystoteles, z lewej Platon (obraz autorstwa Benozza Gozzolego, 1468–1484)

Znaczenie dla nauki Awerroesa

Ibn Ruszd zajmuje wyjątkowe miejsce w historii myśli europejskiej. Po pierwsze, to za jego pośrednictwem uczeni łacińscy poznali naukę grecką, szczególnie „oczyszczonego” już nieco Arystotelesa. Dzięki jego pracom rozpoczął się ferment zwany awerroizmem łacińskim (czy raczej radykalnym arystotelizmem), z nich też początki swoje wzięła scholastyka. Osobną kwestią pozostaje teoria dwóch prawd, którą – korzystając z Ibn Ruszda, choć przekształcając jego myśl – wywiódł Siger z Brabantu (zm. po 1280).

Powszechne, choć błędne, jest twierdzenie, że Awerroes stawiał filozofię nad religią. Tymczasem nigdy nie powątpiewał on w pożyteczność religii, a jedynie teologii. Ustalił zasadę autonomii trzech grup: filozofów, teologów i prostych ludzi. Wszyscy mają, jego zdaniem, prawo do głoszenia własnych racji i żadna z nich nie jest lepsza, o ile dąży do poznania Boga i jego stworzenia. Nie może być zatem mowy o dwóch prawdach, lecz tylko o jednej.

Rewolucja, którą w XIII wieku wywołała na uniwersytetach europejskich, szczególnie w Paryżu, recepcja dzieł Arystotelesa, otworzyła drogę ku zupełnie nowym ścieżkom myślenia i doprowadziła z czasem do usamodzielnienia się filozofii.

Awerroes (trzeci od lewej) jako ludzik Lego. Towarzyszą mu (od lewej) Laozi, Aspazja z Miletu, św. Tomasz z Akwinu, Kartezjusz oraz Karol Marx (fot. Helico , na licencji Creative Commons Attribution 2.0 Generic)

Ibn Ruszd już od średniowiecza jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych w Europie uczonych arabskich. Jego prace wywarły ogromny wpływ na rozwój myśli naukowej łacińskiej Europy, podczas gdy w świecie arabskim jest uznawany za jednego z ostatnich (później błysnęła gwiazda Ibn Chalduna) wielkich uczonych przed okresem upadku nauki. Choć w swoich czasach w Al-Andalus został potępiony, to dziś wiemy, że jego dociekania mają bezdyskusyjnie ogromne znaczenie.

Polecamy e-book Aleksandry Niedźwiedź – „Z czego się śmiano w średniowieczu?” :

Książkę można też kupić jako audiobook, w cenie 11,90 zł.

Bibliografia

• Roger Arnaldez, Ibn Rushd, [in:] Encyclopaedia of Islam, 2 ed., Vol. 3, Leiden 1971, s. 909–920.
• Henry Corbin, Historia filozofii muzułmańskiej, przeł. Katarzyna Pachniak, Dialog, Warszawa 2009.
• Janusz Danecki, Podstawowe wiadomości o islamie, t. 1, Dialog, Warszawa 2002.
• Jamal Al-Din Al-‘Alawi, The Philosophy of Ibn Rushd. The Evolution of the Problem of the Intellect in the Works of Ibn Rushd: from Philosophical Examination to Philosophical Analysis, translated by H. Haji and F. Hunzal, [w:] The Legacy of Muslim Spain, ed. Salma Khadra Jayyusi, Brill, Leiden 1993, s. 804–829.
• Majid Fakhry, Averroes: His Life, Works and influence, Oneworld Publications, Oxford 2001.
• Al-Farabi, Państwo doskonałe; Polityka, przełożył i wstępem opatrzył Józef Bielawski, PWN, Warszawa 1967.
• Ibn Arabi, Droga do Pana Mocy: o wycofaniu, przełożył Janusz Szczepański, Rebis, Poznań 2003.
• Zdzisław Kuksewicz, Awerroizm łaciński trzynastego wieku. Nonkonformistyczny obraz świata i człowieka w średniowieczu, PWN, Warszawa 1971.
• Ainur D. Kurmanalieva, Al-Farabi and Ibn Rushd on the Correlation Between Philosophy and Religion, „Comparative Islamic Studies”, Dec. 2007, Vol. 3, Issue 2, p. 247–253.
• Vincent Lagardère, Histoire et société en occident musulman au Moyen Âge. Analyse du Mi‘yār d’al-Wanšarīsī, Casa de Velázquez, Madrid 1995.
• Oliver Leaman, Krótkie wprowadzenie do filozofii islamu, przełożył Michał Lipszyc, Aletheia, Warszawa 2004.
• Katarzyna Pachniak, Nauka i kultura muzułmańska i jej wpływ na średniowieczna Europę, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2010.

Redakcja: Roman Sidorski