Auschwitz: symbol terroru, ludobójstwa i Holocaustu

Auschwitz: powstanie obozu i podstawowe informacje

Tabliczka ostrzegawcza z Auschwitz, fot. Antony Stanley , na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 2.0 .

Pod koniec 1939 roku, w związku z masowymi aresztowaniami i przepełnieniem więzień na terenie Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego, we Wrocławiu powstał projekt utworzenia nowego, dedykowanego Polakom, obozu. Wiosną następnego roku szef SS i niemieckiej policji Heinrich Himmler wydał rozkaz organizacji miejsca odosobnienia na przedmieściach Oświęcimia, który kilka miesięcy wcześniej został wcielony do Trzeciej Rzeszy i funkcjonował pod niemiecką nazwą Auschwitz. 14 czerwca 1940 roku przyjechał pierwszy transport więźniów – było w nim 728 Polaków przywiezionych z więzienia w Tarnowie. Pierwsze egzekucje rozpoczęły się jesienią, nie miały jednak charakteru masowego. Równolegle z pobliskich miejscowości wysiedlono kilkanaście tysięcy osób. Wszystkie budynki zostały odseparowane i otoczone drutem kolczastym. Strefa interesów (Interessengebiet), teren zarządzany przez komendanta Rudolfa Hössa (pełnił tą funkcję w latach 1940-1943) i kontrolowany przez esesmanów, zajmowała powierzchnię około 40 km².

Trzy obozy w Auschwitz

Początkowo Konzentrationslager (KL) Auschwitz miał być wyłącznie jednym z obozów, jakie brunatna władza tworzyła od początku lat trzydziestych. Sytuacja zmieniła się w 1942 roku, kiedy stał się równocześnie jednym z ośrodków Endlösung der Judenfrage („ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”). W szczytowym okresie działania, realizując plan wymordowania populacji Żydów zamieszkujących okupowaną Europę, obóz składał się z trzech części:

1. Auschwitz I, utworzony w 1940 roku w budynkach byłych polskich koszar artyleryjskich;
2. Auschwitz II-Birkenau, największa część kompleksu, utworzona w 1941 roku na terenie wysiedlonej wsi Brzezinka, miejsce funkcjonowania większości urządzeń Zagłady;
3. Auschwitz III (KL Monowitz), działał w latach 1942-1944, utworzony w Monowicach na potrzeby pracy dla niemieckich zakładów przemysłowych.

Słynny napis „Arbeit Macht Frei" nad bramą obozową Auschwitz, fot. xiquinhosilva , na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 2.0 .

Auschwitz w liczbach

W oficjalnej ewidencji numerowej w latach 1940-1945 zarejestrowano około 405 tysięcy osób, w tym 270 tysięcy mężczyzn i 205 tysięcy Żydów. Początkowo w Auschwitz dominowali Polacy. W 1940 roku więziono ich tu blisko 8 tysięcy. Rok później osadzono ponad 26 tysięcy ludzi – około 15 tysięcy Polaków, około 10 tysięcy jeńców sowieckich oraz ponad tysiąc Żydów. Liczba deportowanych zaczęła gwałtownie wzrastać po zatwierdzeniu na spotkaniu w Wannsse koncepcji „ostatecznego rozwiązania”. Struktura narodowościowa szybko zmieniła się i w połowie 1942 roku wyznawcy religii mojżeszowej stanowili już dominującą grupę. W 1944 roku było to 68% zarejestrowanych więźniów.

W 1941 roku większość polskich Żydów znajdowała się w obozach pracy lub gettach. Ci ostatni, coraz częściej wykorzystywani w różnego rodzaju zakładach produkcyjnych, mieli nadzieję na przeżycie do końca konfliktu światowego. Tymczasem, wraz z rozpoczęciem wojny przeciwko Sowietom, polityka Rzeszy uległa zmianie. Specjalne oddziały SS (Einsatzgruppen) dokonywały masowych egzekucji sowieckich Żydów. W masakrach w Babim Jarze pod Kijowem, Odessie, Charkowie i innych miejscowościach, zginęło setki tysięcy ludzi. Naziści zdecydowali się usprawnić tworzoną „fabrykę śmierci”. Na wschodzie zaczęto stosować ruchome komory gazowe, ofiary ginęły w nich w wyniku uduszenia gazami spalinowymi. Metoda ta została wprowadzona także w obozach utworzonych na obrzeżach Oświęcimia.

Koncepcja KL Auschwitz ewaluowała wraz ze zmianą polityki Berlina wobec prześladowanych nacji. W 1940 roku miał to być obóz-kwarantanna zlokalizowany w dwudziestu dwóch budynkach koszar. Pomysł jednak szybko zarzucono na rzecz przekształcenia ośrodka internowania w obóz koncentracyjny, gdzie śmierć spotykała więźniów w wyniku pozbawienia ich warunków do życia (np. w efekcie panującego głodu lub chorób). I wreszcie, po 1942 roku, obozy wokół Oświęcimia stały się połączeniem obozu koncentracyjnego z miejscem natychmiastowej Zagłady. Przetrzymywano tu więźniów różnych narodowości i jednocześnie masowo uśmiercano Żydów, których przywożono z całej Europy. Komory pracowały do października 1944 roku, następnie KL - z powodu zbliżającej się ofensywy ze wschodu oraz pogarszającej się sytuacji wojennej Niemiec - wszedł w stadium likwidacji.

Brama obozowa Auschwitz II, fot. pzk net, na licencji Creative Commons Attribution 3.0 Unported .

Analizując ilość więźniów, którzy „przeszli” przez Auschwitz należy również pamiętać o blisko pięćdziesięciu podobozach, zlokalizowanych między innymi w: Prudniku, Czechowicach-Dziedzicach, Katowicach, Gliwicach, Sosnowcu, Jaworznie, Gorzowie oraz na terenie Czech i w Karlsruhe. Przykładowo w obecnej stolicy województwa śląskiego osadzeni budowali schron i barak dla Gestapo, w Sosnowcu pracowali przy remoncie biurowca, w odlewni luf do dział oraz przy produkcji pocisków, a w Wesołej koło Mysłowic ponad tysiąc dwieście osób pracowało przy wydobyciu węgla i budowie nowej kopalni.

Auschwitz: tragiczny los setek tysięcy więźniów

Obozy koncentracyjne odgrywały istotną rolę w procesie wyniszczania narodu polskiego. Jakie zatem grupy trafiały do KL Auschwitz? W pierwszej kolejności były to osoby podejrzane o naruszenie porządku ustanowionego przez okupanta oraz członkowie ruchu oporu. Niejako prewencyjnie, jako potencjalnych organizatorów społecznego sprzeciwu, zatrzymywano także przedstawicieli przedwojennej inteligencji, między innymi duchownych, nauczycieli, funkcjonariuszy publicznych oraz oficerów. Do kategorii więźniów politycznych zaliczano również aresztowanych w ulicznych łapankach. Wśród osadzonych byli także zakładnicy, których rozstrzeliwano w odwecie za akcje Podziemia. Kolejną grupę stanowili deportowani do obozu śląscy robotnicy, którzy trafiali tu na czasowe „wychowanie”. Konzentrationslager był miejscem egzekucji osób skazanych na śmierć (nawet za drobne wykroczenia) przez sądy doraźne. Dodatkowo zabijano chorych psychicznie oraz pacjentów ośrodków opiekuńczych. Ponadto do obozu deportowano ponad tysiąc trzystu Polaków wysiedlonych z Zamojszczyzny oraz kilkanaście tysięcy warszawiaków podczas powstania.

Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!

Więźniów najczęściej przewożono w wagonach dołączanych do składu pociągu osobowego. Na kolejnych stacjach doładowywano następne osoby. Wcześniej zatrzymanych grupowano w więzieniach, między innymi w Lublinie, Radomiu, Tarnowie, Lwowie, Warszawie (Pawiak) i Krakowie. Szacuje się, że do obozu trafiło łącznie około 150 tysięcy Polaków. Ponad połowa z nich zginęła w wyniku głodu, chorób, wysiłku, braku opieki lekarskiej oraz egzekucji, także w komorach gazowych lub poprzez wstrzyknięcie fenolu.

Auschwitz kojarzone jest przede wszystkim jako miejsce Holocaustu (Shoah). Zginęło tu co najmniej milion Żydów. Jedynie 100 tysięcy było ewidencjonowanymi więźniami. Pozostałych zagazowano w komorach krótko po ich przywiezieniu. Wśród ofiar najwięcej osób trafiło do obozu z Węgier – od kwietnia do sierpnia 1944 roku deportowano aż 430 tysięcy osób z tego kraju. Do „fabryki śmierci” trafiali również Żydzi z ziem polskich (300 tysięcy), Protektoratu Czech i Moraw oraz Słowacji (73 tysiące), Francji (69 tysięcy), Holandii (60 tysięcy), Grecji (55 tysięcy), Belgii (25 tys.), Niemiec i Austrii (23 tysiące), Jugosławii (10 tysięcy), Włoch (7,5 tysiąca) oraz Norwegii (690 osób).

Zdjęcie lotnicze obozu w Auschwitz, 1944 rok, domena publiczna.

Trzecią największą grupę jeńców stanowili Romowie, których już ustawy norymberskie z 1935 roku stawiały na równi z Żydami. Ich deportacje rozpoczęto w lutym 1943 roku. Pochodzili głównie z Rzeszy, Czech i Polski. Spośród około 23 tysięcy przetransportowanych do obozu, przeżyło jedynie 2 tysiące. Czwartą grupę stanowili jeńcy sowieccy. Było ich co najmniej 15 tysięcy, w tym około 3 tysięcy nie zarejestrowano w wykazie więźniów i zamordowano zaraz po przyjeździe.

Poza Żydami, Polakami, Romami i jeńcami sowieckimi w Auschwitz więziono także około 25 tysięcy przedstawicieli innych narodowości. Byli wśród nich między innymi najliczniejsi Czesi (około 9 tysięcy osób, ponad połowa zginęła) oraz Słoweńcy, Ukraińcy, Białorusini, Francuzi i Niemcy. Odrębną kategorię więźniów stanowili homoseksualiści.

Tysiące więźniów KL Auschwitz było wielokrotnie karanych, w tym za próby zdobywania dodatkowej żywności, uchylanie się od pracy, palenie papierosów poza wyznaczonym czasem i miejscem, kontakty z cywilami, sabotaż, próby ucieczki lub pomoc w jej organizacji, czy też próby samobójcze. Jakie kary stosowano? Najczęściej były to: chłosta, skierowanie do karnej kompanii, tak zwana kara „słupka” oraz przeniesienie do cel w bloku nr 11 w obozie pierwszym. Kara „słupka” polegała na powieszeniu osadzonego na haku ze związanymi rękami. Kara ta mogła skutkować zerwaniem ścięgien ramion oraz niezdolnością do pracy. Innym surowym środkiem represyjnym było skierowanie (na okres od kilku dni do kilku tygodni) do bloku nr 11. Znajdowały się w nim pozbawione prycz ciemnice oraz cele do stania. Trafiali tam między innymi więźniowie skazywani na śmierć głodową.

Heinrich Himmler wizytujący obóz w Auschwitz, 1942 rok, domena publiczna.

SS utworzyła specjalny oddział do spraw służby medycznej w obozie, którego zadaniem był nadzór nad stanem higieny oraz doradztwo lekarskie. Funkcjonowały specjalne szpitale, w których warunki rzecz jasna nie spełniały standardów opieki nad chorymi. Najbardziej jaskrawym przykładem działalności sprzecznej z przysięgą Hipokratesa były eksperymenty na więźniach. Carl Clauberg i Horst Schumann pracowali nad metodą biologicznej zagłady, natomiast okryty ponurą sławą doktor Josef Mengele prowadził badania nad bliźniakami oraz karłami. Przebadani byli uśmiercani zastrzykami fenolu. Następnie przeprowadzano sekcję zwłok i analizę organów.

Auschwitz: symbol Holocaustu

20 stycznia 1942 roku zebrani w berlińskim Wannsee prominentni funkcjonariusze Rzeszy, z Reinhardem Heydrichem i Adolfem Eichmannem na czele, zadecydowali o przystąpieniu do „ostatecznego rozwiązania”. Zgodnie z decyzją Himmlera KL Auschwitz, z uwagi na korzystne położenie oraz możliwość odseparowania od świata zewnętrznego, miał odgrywać kluczową rolę w tym planie.

Jeszcze w 1941 roku w obozie eksperymentowano ze środkami chemicznymi, zabijając w ten sposób kilkuset sowieckich jeńców i chorych Polaków. Na pierwszą komorę gazową przekształcono kostnicę. Wiosną następnego roku na drugą komorę zaadaptowano dom wysiedlonego chłopa z Brzezinki. Jednorazowo można było w nim zabić nawet osiemset osób. W pobliżu postawiono dwie rozbieralnie. W połowie 1943 roku, także poza ogrodzeniem, zaadaptowano kolejny dom, w którym jednorazowo można było zagazować aż tysiąc dwustu Żydów. Obok zbudowano trzy rozbieralnie. Było to rozwiązanie przejściowe, bowiem w tym samym roku w obozie drugim postawiono cztery wielkie komory gazowe i krematoria. W każdej komorze można było zabić jednocześnie około dwóch tysięcy osób. Na pełnych obrotach działały także krematoria, gdzie w ciągu doby palono ponad cztery tysiące zwłok.

„Selekcja" węgierskich Żydów na rampie w Auschwitz, domena publiczna.

Natychmiastowej Zagładzie podlegali, bez ewidencjonowania w rejestrze więźniów, Żydzi uznani za niezdolnych do pracy. Decyzje podejmowali lekarze odbierający transporty na rampach wyładowczych. W celu usprawnienia selekcji dobudowano kolejne rampy. Trzecią postawiono na potrzebę obsługi transportów z Węgier. Położona wzdłuż niej bocznica kolejowa dochodziła bezpośrednio do komór gazowych i krematoriów. Jak wyglądała selekcja? Rozdzielano rodziny i dzielono grupę na mężczyzn i większych chłopców oraz kobiety i dzieci. Pierwszym kryterium oceny przez funkcjonariuszy SS był wiek. Na śmierć kierowano dzieci poniżej szesnastego roku życia oraz starców. Z każdego transportu wybierano przeciętnie około 20% najsilniejszych ludzi zdolnych do pracy. Zarejestrowano w ten sposób około 200 tysięcy Żydów, pozostałych uśmiercono w komorach.

Wyselekcjonowanych prowadzono do rozbieralni i trzymano w nieświadomości. Esesmani mówili, że po wcześniejszej dezynfekcji zostaną przekierowani w inne miejsce. Po zdjęciu ubrań Żydów wprowadzono do komory, zamykano i zabijano za pomocą gazu - Cyklonu B. Zwłoki, po usunięciu biżuterii i obcięciu włosów, palono w dołach lub krematoriach. Resztki kości rozdrabniano na proszek i wraz z popiołami zatapiano w rzekach, stawach, bagnach lub rozsypywano na polach jako nawóz.

Polecamy e-book Mateusza Kuryły – „Powaby totalitaryzmu. Zarys historii intelektualnej komunizmu i faszyzmu”

Najważniejszą rolę w dokumentowaniu Holocaustu odegrała konspiracja obozowa, działająca w ramach Armii Krajowej i Grupy Bojowej Oświęcim (Kampfgruppe Auschwitz). Informacje trafiały do rządu polskiego w Londynie za pośrednictwem grypsów, przekazywanych członkom organizacji działających na terenach przyobozowych, które następnie kierowały je do Komendy Głównej AK. Innym ważnym źródłem były raporty uciekinierów (łącznie z Auschwitz zbiegło mniej niż 150 osób). Napisali je między innymi zbiegli w kwietniu 1943 roku Witold Pilecki, Jan Redzej i Edward Ciesielski. Organizacje żydowskie apelowały o zbombardowanie komór, krematoriów oraz linii kolejowych. Amerykanie i Brytyjczycy uważali jednak, że najskuteczniejszą pomocą będzie szybkie zwycięstwo i bezwarunkowa kapitulacja Niemiec. Doszło jedynie do rozpoczętych latem 1944 roku bombardowań położonej kilka kilometrów od Birkenau fabryki kauczuku i paliw.

Więźniarki obozu w Auschwitz, 1944 rok, domena publiczna.

Auschwitz: ewakuacja i likwidacja

W sierpniu 1944 roku Armię Czerwoną dzieliło od Oświęcimia jedynie dwieście kilometrów.

Przez kolejne miesiące przygotowywano likwidację obozu, jednak z decyzją o całkowitym jego zamknięciu zwlekano do samego końca. 65 tysięcy więźniów wywieziono do pracy w głąb Niemiec, drugie tyle – w większości zatrudnionych w strategicznym górnośląskim okręgu przemysłowym - pozostawiono w obozie i podobozach. Jesienią wstrzymano eksterminację w komorach gazowych. Zgładzono prawie wszystkich zatrudnionych przy obsłudze komór gazowych, w tym buntowników z obsługi krematoriów (członków Sonderkommando). Likwidowano doły z prochami, rozebrano część budynków i urządzenia techniczne. Ostatnie egzekucja miała miejsce 6 stycznia 1945 roku. Zabito wówczas około 70 Polaków skazanych wyrokiem sądu doraźnego.

Do ostatecznej likwidacji obozu Niemcy przystąpili, po rozpoczęciu kolejnej sowieckiej ofensywy, w drugiej połowie stycznia 1945 roku. W pieszych kolumnach, nazwanych później „marszami śmierci”, wyprowadzono w kierunku zachodnim około 56 tysięcy więźniów. Zginęło około 15 tysięcy spośród ewakuowanych. W Auschwitz pozostało niespełna 9 tysięcy skrajnie wyczerpanych osób, z których większość przeżyła tylko dzięki panującemu chaosowi. 26 stycznia wysadzono ostatnie krematorium. 27 stycznia bramy obozu zostały otwarte przez żołnierzy sowieckich 100. „lwowskiej” Dywizji Piechoty, działającej w ramach Pierwszego Frontu Ukraińskiego. Wyzwolono 7 tysięcy osadzonych. W walkach poległo ponad dwustu czerwonoarmistów. Dzień ten, uchwałą Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 1 listopada 2005 roku, obchodzony jest dziś jako Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu.

Nowi więźniowie przybywają do obozu w Auschwitz, lato 1944 roku, domena publiczna.

Rozpoczęło się dokumentowanie i badanie zbrodni dokonanej na przedmieściach Oświęcimia. Powołano specjalne komisje (polską i sowiecką) do zabezpieczenia dowodów. Zebrane materiały zostały wykorzystane przez polski trybunał dedykowany komendantowi obozu i czterdziestu byłym członkom załogi. 16 kwietnia 1947 roku Höss został powieszony na terenie KL, w pobliżu budynku swojej byłej siedziby i krematorium. Szubienica na terenie muzeum została zachowana do dnia dzisiejszego.

Więźniowie kierowani do KL Auschwitz z pewnością „spodziewali się najgorszego, ale nie tego, co niewyobrażalne” (słowa francuskiej pisarki Charlotte Delbo, więźnia nr 31661)...

Zobacz też:

Bibliografia

• Dwork Deborah, van Pelt Robert Jan, Auschwitz. Historia miasta i obozu, wyd. Świat Książki, Warszawa 2011.
• Miejsce Pamięci i Muzeum Auschwitz-Birkenau. Były niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i Zagłady, http://www.auschwitz.org/historia/, data dostępu: 30.10.2019, data dostępu: 30.10.2019.
• Rees Laurence, Auschwitz. Naziści i „ostateczne rozwiązanie”, wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2005.
• Steinbacher Sybille, Auschwitz: obóz i miasto, wyd. PWN, Warszawa 2012.

Redakcja: Mateusz Balcerkiewicz

Dziękujemy, że z nami jesteś! Chcesz, aby Histmag rozwijał się, wyglądał lepiej i dostarczał więcej ciekawych treści? Możesz nam w tym pomóc! Kliknij tu i dowiedz się, jak to zrobić!