Anschluss Austrii — czy można było go powstrzymać?

Pierwsza część opisującej „niewyobrażalne zło nazistowskich rządów”, powieści Wybór sióstr rozgrywa się w Salzburgu w latach trzydziestych XX wieku. W tym czasie nad Austrią unosiła się perspektywa włączenia w skład państwa niemieckiego. Jedna z bohaterek już w grudniu 1936 roku przestrzegała, że Niemcy „teraz patrzą łakomym wzrokiem na Kraj Sudecki i na nas. I wielu Austriaków o tym marzy, niech ich szlag. Uważają, że będzie im się powodziło znacznie lepiej pod żelazną pięścią Hitlera. Oczywiście wcale nie jest dobrze pod rządami Schuschnigga, ale Hitler byłby znacznie gorszy. Jak możesz wierzyć, że nas to ominie?”.

Na temat wydarzeń, które nastąpiły w marcu 1938 roku, Kate Hewitt pisze w następujących słowach: „Johanna wyglądała przez okno pokoju dziennego na ulicę. Na niemal każdym budynku wisiała teraz swastyka. Dwa dni po tym, co zostało określone mianem Anschlussu – wojny kwiatów Hitlera – wciąż borykała się z dotkliwym poczuciem oderwania od rzeczywistości. Wszystko potoczyło się tak szybko. W jednej chwili Austria trzymała się kurczowo swojej niepodległości, a Schuschnigg robił wszystko, co w jego mocy, by zachować państwo w jednej całości, by po chwili świat, który znała, zniknął całkowicie niczym figury strącone dłonią z szachownicy. W ciągu kilku godzin Schuschnigg zrezygnował ze stanowiska, a Wehrmacht ze swoimi oddziałami, ciężarówkami i czołgami przekroczył granicę z bijącymi w tle kościelnymi dzwonami, witany przez tłumy uradowanych obywateli. W Wiedniu zorganizowano parady, ulice usłane były różami, a mieszkańcy wiwatowali na cześć Hitlera”.

Jakie wydarzenia poprzedziły Anschluss Austrii?

Anschluss Austrii: Problem austriacki po I wojnie światowej

Już w ostatniej fazie I wojny światowej obserwowane były w Austrii tendencje do połączenia z Niemcami. Oba państwa, przegrane w europejskim konflikcie, były zrujnowane i w zacieśnieniu współpracy widziały szansę na odbudowę gospodarki. Na początku 1919 roku Anschluss wydawał się całkiem realny. Kontynuowano wówczas rozmowy rozpoczęte jesienią poprzedniego roku. Kiedy Austro-Węgry skapitulowały (3 listopada 1918 roku) i cesarz Karol I zrzekł się władzy (11 listopada 1918 roku), 12 listopada 1918 roku austriacka Rada Państwa ogłosiła powstanie Republiki Niemieckiej Austrii: „Niemiecka Austria jest częścią składową Republiki Niemieckiej. Specjalne ustawy regulują udział Niemieckiej Austrii w ustawodawstwie i administracji Republiki Niemieckiej, jak i rozciągnięcie ustaw i rozporządzeń Republiki Niemieckiej na terytorium Niemieckiej Austrii”. 12 marca 1919 roku aktowi z 12 listopada nadano moc ustawy. 

Jak na możliwe zjednoczenie zareagowały zwycięskie mocarstwa Ententy? Zdecydowanie przeciwne były Włochy i Francja, które sprzeciwiały się wzmacnianiu Niemiec, a za kluczowy element nowego ładu traktowały samodzielną Austrię. Natomiast w Londynie i w Waszyngtonie początkowo nie krytykowano pomysłu, ponieważ przychylnie patrzono na zmniejszenie znaczenia czynnika pruskiego w nowym niemieckim państwie. Najwięcej do powiedzenia w kwestii austriackiej mieli ostatecznie Francuzi, którzy potraktowali pokonanego z całą surowością należną mocarstwu odpowiedzialnemu za wybuch Wielkiej Wojny.

Już traktat wersalski (28 czerwca 1919 roku) zobowiązywał Niemcy do „szanowania ściśle niezawisłości Austrii” (artykuł 80.). Traktat pokojowy z Austrią podpisano 10 września 1919 roku w Saint-Germain-en-Laye. Artykuł 88. stanowił, że „niepodległość Austrii jest niezbywalna, chyba tylko za zgodą Rady Ligi Narodów” i dalej, że „Austria zobowiązuje się wstrzymać od wszelkich aktów, które mogłyby naruszyć jej niepodległość bezpośrednio czy pośrednio”, zwłaszcza „przez udział w sprawach innego mocarstwa”. Pod Paryżem potwierdzono rozpad imperium austro-węgierskiego i zatwierdzono zgodę na nowe granice w Europie Środkowo-Wschodniej. Powierzchnia nowej Austrii wynosiła (i nadal wynosi) 83 tysiące kilometrów kwadratowych (około 12% powierzchni przedwojennych Austro-Węgier). Dunaj odtąd miał być rzeką międzynarodową. Armia została natomiast zmniejszona do 30 tysięcy żołnierzy, zniesiono też obowiązkową służbę wojskową.

4 października 1922 roku podpisano tzw. protokół genewski, na mocy którego Wielka Brytania, Francja, Włochy i Czechosłowacja zobowiązały się do wspierania niepodległości Austrii i udzieliły jej pożyczki na okres dwudziestu lat. W tym okresie głównym orędownikiem Wielkich Niemiec (Grossdeutschland) był Gustav Stresemann, niemiecki polityki, najpierw kanclerz, a następnie minister spraw zagranicznych Republiki Weimarskiej. Twierdził on, że zacieśnianie więzi ekonomicznych z południowym sąsiadem może być pierwszym krokiem do zjednoczenia obu państw. 7 września 1925 roku, w liście do księcia z dynastii Hohenzollernów, polityk oceniał, że będzie to możliwe „w dalszej przyszłości” i że polityka do tego prowadząca powinna być jednym z priorytetów władz w Berlinie.

W połowie lat dwudziestych, po wizytach kanclerzy w Berlinie i Wiedniu, ożywiły się austriackie organizacje nawołujące do zjednoczenia. Sytuacja gospodarcza nadal była zła, za co obwiniano przede wszystkim państwa Ententy. Odpowiedzią na problemy ekonomiczne była wysunięta jeszcze przez Stresmanna idea unii celnej, która ostatecznie została podpisana w Wiedniu 19 marca 1931 roku. Jaka była reakcja na protokół o stopniowym utworzeniu unii celnej pomiędzy Niemcami a Austrią (Zollverein)? Najbardziej protestowała rzecz jasna Francja, do której dołączyły Włochy i Czechosłowacja. 25 marca 1931 roku minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Arthur Henderson wysunął na forum międzynarodowym pomysł oddania Zollverein pod osąd Rady Ligi Narodów. Mimo początkowych oporów, rząd Republiki Weimarskiej przystał na tę propozycję.

Temat „unia celna a prawo międzynarodowe” był omawiany w maju 1931 roku, następnie oddano temat do decyzji Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze. Był to pierwszy w dziejach sąd międzynarodowy, powołany do życia w 1922 roku na mocy artykułu 14. Paktu Ligi Narodów. Tymczasem w Austrii pogłębiał się kryzys gospodarczy, a w czerwcu 1931 roku upadł bank Credit-Anstalt, największy w kraju. Rząd austriacki zabiegał w Europie o pożyczki, a chcąc „poprawić klimat” wokół  Austrii, 3 września ministrowie spraw zagranicznych z Wiednia i Berlina w specjalnym oświadczeniu przed Radą Ligi Narodów poinformowali o rezygnacji z dalszych prac nad Zollverein. Dwa dni później haski Trybunał, stosunkiem głosów 8:7, uznał nawiązanie unii celnej za sprzeczne ze zobowiązaniami międzynarodowymi spadkobierczyni monarchii Habsburgów.

15 lipca 1932 roku Austria otrzymała od Francji i Anglii 300 milionów szylingów pożyczki na ratowanie gospodarki. Na mocy tzw. protokołu lozańskiego ponownie podkreślono suwerenność państwową Wiednia. W tym okresie kanclerz Engelbert Dollfuss był niechętny sojuszowi z Niemcami, zbliżył się do Włoch i chciał wprowadzić autorytarne państwo stanowe (tzw. austrofaszyzm). Benito Mussolini był zaprzyjaźniony z rodziną austriackiego polityka i uważał się niejako za protektora Austrii. Dollfuss zwalczał zarówno ruch komunistyczny, jak i ruch narodowosocjalistyczny, którego rozwój wkrótce zmienił zasady gry na niemiecko-austriackiej szachownicy politycznej.

Poznaj niewyobrażalne zło nazistowskich rządów. Kup książkę „Wybór sióstr” Kate Hewitt!

Anschluss Austrii: konsekwencje objęcia rządów przez Hitlera

Po objęciu rządów Adolf Hitler, który wcześniej w Mein Kampf pisał o „świętym związku” Austrii i Niemiec, deklarował pokojowe zamiary i potwierdził poszanowanie dla niezależności Austrii. Jednocześnie odrzucił żądanie Mussoliniego, aby oficjalnie zrezygnować z koncepcji Anschlussu. Włoski dyktator aktywnie działał na rzecz utrzymania status quo w tym regionie Europy.

13 lutego 1934 roku brytyjski minister spraw zagranicznych John Simon oświadczył, że „integralność i niepodległość Austrii jest stałym celem brytyjskiej polityki”. Trzy dni później w podobnym duchu deklarację ogłosiły rządy Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch. 17 marca tego samego roku podpisano natomiast tzw. protokoły rzymskie pomiędzy Włochami, Węgrami i Austrią. Zacieśnienie współpracy regionalnej miało na celu niedopuszczenie do politycznej ekspansji Trzeciej Rzeszy w kierunku bałkańskim i włoskim.

Stosunki na linii Berlin-Rzym popsuły się zwłaszcza po puczu, przeprowadzonym w lipcu 1934 roku przez wspieranych z Rzeszy austriackich nazistów. Choć puczyści zabili Dollfussa, nie udało im się przejąć władzy. Duce wysłał wojsko na granicę włosko-austriacką i oświadczył, że użyje siły w obronie niezależności Austrii. W połowie lat trzydziestych współpraca Włoch, Francji i Wielkiej Brytanii na rzecz utrzymania w mocy artykułu 88. pokoju podpisanego w Saint-Germain-en-Laye wydawała się niezachwiana, co potwierdziła deklaracja ogłoszona 14 kwietnia 1935 roku: „[…] na wypadek, gdyby całość i niepodległość Austrii były zagrożone, postanawia się zebranie się w terminie bardzo bliskim przedstawicieli wszystkich rządów, celem zawarcia układów, dotyczących Europy Środkowej”. Rozmowy na temat tzw. paktu dunajskiego toczyły się bez rezultatu w 1935 i 1936 roku.

W 1935 roku Hitler wysłał do Wiednia swojego zaufanego człowieka Franza von Papena z poleceniem przygotowania gruntu do planowanego zjednoczenia. 11 lipca 1936 roku podpisano traktat niemiecko-austriacki, w którym Niemcy potwierdziły suwerenność Austrii. Deklarowano wzajemne uznanie i poszanowanie dla swoich rządów, a także powstrzymanie się od ingerencji w wewnętrzne sprawy sąsiada. Z jednej strony porozumienie obu państw niemieckojęzycznych uspokoiło sytuację w tej części Europy, z drugiej strony ocieplenie stosunków na linii Berlin-Wiedeń było widoczne i dawało przestrzeń do rozwoju nazizmu nad Dunajem. Jednocześnie Włochy stopniowo zmieniały swoją politykę i rezygnowały z wcześniejszych pretensji do uprzywilejowanej pozycji. Zacieśniał się również sojusz Berlin-Rzym, a podczas konferencji w Wiedniu, 14 listopada 1936 roku, minister spraw zagranicznych hrabia Ciano powiedział, że „przyjaźń włoska dla Austrii nie może być funkcją antyniemiecką”.

Wydaje się, że już w 1937 roku, w obliczu wzrostu pozycji Rzeszy na kontynencie i braku zdecydowanej reakcji mocarstw na politykę Hitlera, w Rzymie godzono się z nieuchronnością Anchlussu. Choć początkowo planowano go opóźnić, to w 1938 roku „historia przyspieszyła”. 14 stycznia w Berlinie, w obecności między innymi w obecności polskiego ministra Józefa Becka, Hitler oświadczył, że „nie zawaha się przed natychmiastowym wkroczeniem” do Austrii. Na początku kolejnego miesiąca Papen zaproponował konsultacje i spotkanie przywódców obu państw. Do kluczowego dla „połączenia” spotkania doszło 12 lutego 1938 roku w Berchtesgarden, gdzie Hitler przedstawił kanclerzowi Kurtowi Schuschniggowi ultimatum. Wódz Rzeszy domagał się m.in. amnestii dla więzionych nazistów oraz rekonstrukcji rządu i objęcia tek ministerialnych przez prominentnych polityków partii narodowosocjalistycznej, Arthura Seyss-Inquarta i Edmunda Glaise-Horstenau. 

Austriacki kanclerz próbował podać się do dymisji (nie została przyjęta), ale ostatecznie 15 lutego zaakceptował żądania. Pięć dni później Hitler w przemówieniu ponownie podkreślił potrzebę „zaopiekowania” się rodakami żyjącymi w państwach sąsiednich. Chcąc ratować sytuację kanclerz Schuschnigg zapowiedział na 13 marca 1938 roku referendum, w którym zamierzano zapytać: „Czy jesteś za wolną i niemiecką, niezależną i zgodną społecznie, chrześcijańską i zjednoczoną Austrią – za pokojem i pracą oraz równouprawnieniem dla wszystkich, którzy podzielają wiarę w Naród i Ojczyznę”.

Hitler był zdeterminowany i nie zamierzał dopuścić do głosowania. Nie obawiał się już reakcji Francji i Niemiec, bardziej niepokoiło go stanowisko Mussoliniego, którego do końca nie był pewny. Duce, w rozmowie z ministrem Beckiem, stwierdził jednak: „Jeśli Francja i Anglia myślą, że ja za nich będę w tej sprawie wyciągał kasztany z ognia, to się mylą. Sąsiedztwo niemieckie nie jest na pewno dla nikogo wygodne, ale to prawdopodobnie nieuniknione”. Pod wpływem nacisków niemieckich najpierw austriacki kanclerz odwołał referendum, a następnie został zastąpiony przez Seyss-Inquarta, lidera austriackich nazistów.

Mimo ustępstw, 12 marca 1938 roku Wehrmacht wkroczył i bez oporu zajął Austrię. Dzień później ogłoszono włączenie Austrii do Trzeciej Rzeszy i tym samym utworzenie Wielkich Niemiec. 10 kwietnia, pod nadzorem niemieckim, za takim rozwiązaniem głosowało aż 99,73% Austriaków. Liga Narodów w ogóle nie zajęła się Anschlussem i po prostu wykreśliła Austrię z listy członków organizacji. Francja i Wielka Brytania złożyły w Berlinie oficjalne protesty. Najostrzej „zjednoczenie” potępił… Meksyk. Mussolini przełknął porażkę na polu austriackim i zaktywizował politykę zachodnią. 16 kwietnia 1938 roku podpisano osiem układów i deklaracji włosko-brytyjskich.

Jak widać, problem austriacki wydawał się państwom europejskim znacznie poważniejszy na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych. Natomiast, kiedy faktycznie doszło do Anschlussu, niewielu polityków widziało w nim zapowiedź przyszłych krwawych wydarzeń.

Anschluss Austrii: czy można było zrobić więcej?

Eric Vuillard, w nagrodzonej Literacką Nagrodą Goncourtów książce Porządek dnia, skrytykował politykę ustępstw i opisał szereg kluczowych spotkań, które otworzyły Niemcom drogę do rozpoczęcia II wojny światowej. Pisarz nazwał niemiecką politykę wobec Austrii „obłudną, będącą mieszaniną zamachów, szantażu i kusicielskiego uroku”. Wśród kluczowych wydarzeń wymienił wizytę austriackiego przywódcy u Hitlera 12 lutego 1938 roku i jej następstwa. Zresztą o tym pamiętnym spotkaniu pisała również Hewitt:

Kanclerz Schuschnigg został wezwany na spotkanie w Berghof w pobliskim Berchtesgaden, wiejskiej posiadłości Hitlera blisko Salzburga, gdzie miał nadzieję omówić bieżące sprawy między dwoma przywódcami jak równy z równym. Okazało się jednak, że został zbesztany niczym niegrzeczny uczniak i usłyszał pogróżki dotyczące inwazji na jego kraj.

Vuillard pisze, że „wielkie katastrofy nadchodzą często drobnymi kroczkami”. Autor analizuje kolejne wydarzenia towarzyszące niemieckiemu ultimatum wobec Austrii i wydaje się obciążać winą głównie Schuschnigga: dyktatora, który rządził wcześniej żelazną ręką, a w momencie próby „zwraca się w stronę Niemiec i z rumieńcem na twarzy, z wilgotnymi oczyma, zdławionym głosem wypowiada słabe <tak>”. Ustąpił. W pamiętniku natomiast zapisze: „Cóż! Nie można było zrobić nic innego”. Czy aby jednak na pewno, austriaccy politycy, a także europejskie mocarstwa, nie mogli / mogły zrobić więcej, zadecydować inaczej, aby powstrzymać Hitlera i tym samym nie dopuścić do eskalacji konfliktu na Starym Kontynencie?    

Poznaj niewyobrażalne zło nazistowskich rządów. Kup książkę „Wybór sióstr” Kate Hewitt!

Bibliografia:

Batowski Henryk, Rok 1938. Dwie agresje hitlerowskie, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1985.

Dobrzycki Wiesław, Historia stosunków międzynarodowych w czasach nowożytnych 1815-1945, Scholar, Warszawa 1996.

Hewitt Kate, Wybór sióstr, Filia, Poznań 2022.

Vuillard Eric, Porządek dnia, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2022.