Anna Waśko – „Arystokraci ducha. Obraz społeczeństwa średniowiecznego...” – recenzja i ocena
Anna Waśko to badaczka z Uniwersytetu Jagiellońskiego, która zajmuje się zagadnieniami dotyczącymi średniowiecznej Skandynawii, zwłaszcza związanymi z kulturą i religią tego obszaru. Jej książka „Arystokraci ducha. Obraz społeczeństwa średniowiecznego w Revelationes św. Brygidy Szwedzkiej”, która ukazała się nakładem Księgarni Akademickiej to pozycja szczególnie warta uwagi. Przede wszystkim jest to tematyka czytelnikowi polskiemu nieznana – Revelationes św. Brygidy, szwedzkiej wizjonerki pochodzącej z kręgów arystokratycznych najbliższych dworowi królewskiemu, do tej pory ukazały się na rynku polskim jedynie we fragmentach. Nie tylko jednak tematyka odgrywa tu istotną rolę – decydujący jest sam motyw i sposób wykorzystania tak nietypowego źródła, jakim są objawienia.
Tytuł bowiem książki budzi w czytelniku pewną obawę co do samej treści pracy. Jak autorka wykorzysta tego rodzaju źródło? Jak zamierza poddać je krytyce? Można się obawiać, że badaczka będzie dochodziła źródła objawień i ugrzęźnie w rozważaniach na temat tego, co można, a czego nie można uznać za wiarygodne. Tymczasem autorka już na samym początku zaznacza – „Zadaniem historyka nie jest wypowiadanie się na temat autentyczności wizji mistycznych, tzn. rozstrzyganie, czy miały nadnaturalną, czy naturalną genezę. Nie tylko wykracza to poza ramy naukowej kompetencji, ale też w kontekście pracy historycznej nie ma znaczenia. […] dla badań historycznych nad jej spuścizną jest to równie nieistotne, jak sprawdzanie, »czy była lewo- czy praworęczna«”. Fakt, że Anna Waśko abstrahuje całkowicie od tego typu rozważań jest wielką zaletą tej książki. Czytelnik jest w ten sposób wprowadzany w świat Brygidy, wskazywany jest mu sposób postrzegania przez nią świata i społeczeństwa.
Świat świętej jest zobrazowany według pewnego porządku. Jest to ordo będące odzwierciedleniem ładu niebieskiego, który powinien być odwzorowany na ziemi. W odniesieniu do tego idealnego porządku świata ukazane zostają wady i wypaczenia społeczeństwa czasów Brygidy. W oparciu o te obrazy zarysowane przez szwedzką mistyczkę Anna Waśko ukazuje podział społeczeństwa na grupy – w zależności od stanu, majątku, płci, funkcji społecznych, nawet wyznania. Zwraca uwagę na uwypuklone przez Brygidę funkcję przywódców christianitas – papieża i monarchy – i, nawiązując do tak popularnego dziś wśród badaczy nurtu postmodernistycznego, wskazuje trzy funkcję króla w objawieniach Brygidy. Przedstawiając świat, jaki wyłania się z Revelationes badaczka zwraca jednak uwagę czytelnika na fakt, że dla samej świętej najistotniejszy pozostawał mimo wszystko podział na przyjaciół Boga i tych, którzy swoim sposobem życia tę przyjaźń odrzucają.
Wszystkie te elementy Anna Waśko wychwytuje i przedstawia w dogłębny i wnikliwy sposób, nie oddalając się od przekazu, jaki wyłania się z omawianego źródła. Dzięki temu po przeczytaniu pracy czytelnik ma przed oczami nie tylko bogaty i zróżnicowany obraz społeczeństwa, ale także niezwykle ciekawe odwzorowanie samej mentalności XIV-wiecznych Europejczyków, ich stosunku do religii, myśli politycznej, relacji społecznych, czy obyczajów (nawet współczesnej im mody). Można polemizować ze śmiałą tezą autorki, że wiek XIV nie charakteryzował się takimi przemianami w mentalności, jak to przedstawiają niektórzy badacze, i stanowił ciągłość wobec wieków poprzednich, niemniej jest ona ciekawa i warto ją prześledzić.
Badaczka wykonała ogromną pracę zbierając tak obszerny materiał, jakim są objawienia Brygidy i przedstawiając go w tak rzetelny sposób. Obfitość cytowanego w tekście źródła pozwala czytelnikowi zweryfikować tezy pracy i ustosunkować się do nich. Mimo to często odnosi się wrażenie, że cytowanych fragmentów jest już nazbyt wiele. Wydaje się czasem brakować wyraźnych wniosków własnych autorki; momentami odnosi się wrażenie, że warstwa źródłowa przesłania nieco warstwę interpretacyjną. Cytaty te z pewnością najlepiej odzwierciedlają obraz społeczeństwa i jego wewnętrznych podziałów, dostrzeżonych przez autorkę w tekstach Brygidy; mimo to czytelnik chętnie zapoznałby się także z szerszym kontekstem i oceną badaczki.
Istotną też sprawą jest sama struktura „Arystokratów ducha”. Cała praca jest uporządkowana i spoista. Czytając ją napotykamy jednak niekiedy na powtarzające się po kilka razy myśli i stwierdzenia, często w nieco tylko odmiennej formie. Autorka chciała zapewne podkreślić wagę niektórych elementów i ukazać je na różnych płaszczyznach, w zależności od typologii społeczeństwa, jaką akurat przedstawiała. Niemniej jednak wydaje się, że brak tych powtórzeń nie wpłynęłaby negatywnie na stronę merytoryczną pracy.
Nie odbiera to jednak pracy jej wartości. Można natomiast zarzucić kilka błędów samemu wydaniu. Przede wszystkim przykrym brakiem jest całkowita nieobecność ilustracji. Warto byłoby poszukać przedstawień z epoki, które obrazowałyby społeczeństwo tego okresu, samo otoczenie Brygidy, czy też np. obyczaj rycerski. Ich brak, ze względu na podejmowaną tematykę, odczuwa się w tej pracy bardziej nawet niż zupełny brak map. Te ostatnie, być może nie niezbędne, nie byłyby jednak także od rzeczy (np. mapy Szwecji za czasów panowania Magnusa Erikssona czy podróży Brygidy po Europie).
Tę pozycję należy polecić każdemu. Stanowi ona bardzo ciekawy i ważny wkład w studia nad społeczeństwem późnego średniowiecza i jego mentalnością; dla osób zajmujących się tymi zagadnieniami jest to wręcz pozycja obowiązkowa. Polecić ją jednak można także tym, dla których te rozważania nie stanowią centrum zainteresowań. Praca bowiem nie tylko pozwala dogłębnie zapoznać się z rzeczywistością XIV wieku, ale także stanowi przykład na to, jak dobrze jest czasem w pracy naukowej zaufać przekazowi źródła, nawet gdy nie jest ono do końca obiektywne.
Korekta: Justyna Piątek
