Anna Misiak – „Kinematograf kontrolowany” – recenzja i ocena
Skąd w polskim kinie brały się „półkowniki”? Na czym opierał się słynny Kodeks Produkcyjny w USA? Jak wyglądały mechanizmy cenzury filmów w Polsce i w Stanach Zjednoczonych? Odpowiedź na wszystkie te pytania można odnaleźć w książce Anny Misiak „Kinematograf kontrolowany”, która ukazała się w 2006 r. nakładem wydawnictwa Universitas.
Autorka podjęła próbę porównania systemów cenzorskich w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i USA. Wnikliwie omówione zostały poszczególne etapy istnienia organizacji cenzorskich, ich wewnętrzne przemiany, struktury, cele działania, a także mechanizmy kontroli filmów w obu krajach. Jednocześnie książka Anny Misiak stanowi swoistą opowieść o walce filmowców z narzuconymi ograniczeniami – odwołując się do konkretnych przykładów, autorka przedstawia dzieje obrazów, które stały się przedmiotem batalii o prawo do wyświetlenia na srebrnym ekranie. Anna Misiak podjęła się porównania systemów cenzorskich nierównoległych w sensie chronologicznym: cenzura filmowa w PRL została skonfrontowana z cenzurą w USA, którą autorka zanalizowała w ujęciu niemalże całego XX w. Uzasadnieniem takiego wyboru miał być fakt, iż w tych okresach systemy cenzorskie z dwóch różnych systemów politycznych znalazły się na tym samym etapie rozwoju.
Pracę otwierają rozważania teoretyczne. Autorka stara się wyjaśnić znaczenie terminu „cenzura”, przedstawiając jednocześnie jej klasyfikację (wyróżniona została m.in. cenzura obyczajowa, społeczna, religijna, polityczna i ideologiczna). Jednocześnie pojęcie cenzury zostaje zanalizowane w kontekście kina jako formy komunikacji społecznej. Bardzo trafna wydaje się tu uwaga autorki:
„Studia nad historią cenzury rzucają nowe światło nie tylko na kinematografię, ale także na historię informacji w społeczeństwie. Kontrola kina przed wprowadzeniem telewizji była bowiem swego rodzaju zarządzaniem informacją, skoro część widzów czerpała z niego jakąś porcję swojej wiedzy o świecie” (s. 40).
Misiak bardzo sprawnie wyłapuje niuanse wpływu cenzury na takie elementy komunikacji pomiędzy kinem a widzami jak dystrybucja, frekwencja, marketing i promocja, a także proces wartościowania (opinie widzów i krytyków). Ponadto autorka podjęła także rozważania nad kwestią kontroli kinematografii, rozumianą jako ograniczenie wolności słowa oraz formę zinstytucjonalizowanej kontroli społecznej. Część teoretyczną zamykają rozważania metodologiczne, analizujące stan badań nad pojęciem cenzury w kinie.
Jednakże zasadniczą oś pracy stanowi analiza rozwoju mechanizmów cenzorskich w dwóch różnych formacjach politycznych. Rozdział pierwszy opisuje utworzenie i przemiany instytucji kontroli kinematografii w PRL, proces upaństwowienia kinematografii, a także losy pierwszych produkcji filmowych, które stały się ofiarami nowego systemu. Podobnie opisane zostały początki kontroli filmowej w USA – wraz z narodzinami przemysłu filmowego i Hollywood powstała Narodowa Komisja Cenzury, a następnie słynny Kodeks Produkcyjny, który przez 34 lata miał wyznaczać standardy filmowe w Stanach. Sporo uwagi autorka poświęciła także różnorakim zewnętrznym formom nacisku (jest to czynnik wyraźnie wyróżniający system kontroli w obu krajach), które doprowadzały do ocenzurowania poszczególnych filmów. Kolejne dwa rozdziały opisują przekształcenia instytucji cenzorskich w Polsce i w USA, ich wpływ na style filmowe, a nawet na losy nie tylko poszczególnych produkcji, ale także osób, które je tworzyły.
Niewątpliwym plusem publikacji są schematy, które znacznie ułatwiają zrozumienie zawiłego mechanizmu filmowej kontroli, który (zwłaszcza w PRL-u) ulegał częstym modyfikacjom. Pisząc o systemie cenzury w Polsce, autorka oparła się na solidnej bazie źródłowej (obszerna kwerenda została przeprowadzona w Filmotece Narodowej oraz Archiwum Akt Nowych w Warszawie). Niestety część poświęcona kontroli systemu w USA nie została już tak pieczołowicie opracowana – oparta jest głównie o publikacje amerykańskich filmoznawców. Książka Anny Misiak stanowi zatem – w odniesieniu do amerykańskiego systemu kontroli filmów – raczej zbiór podstawowych informacji, natomiast w kwestii rodzimych mechanizmów kontroli jest doskonałym źródłem wiedzy, które daje czytelnikowi wskazówki do dalszych poszukiwań. Celem autorki było porównanie filmowych systemów cenzorskich funkcjonujących w dwóch różnych systemach politycznych w szerokim ujęciu socjologicznym. Doceniając te założenia, zastanawiam się jednak, czy nie lepiej byłoby opracować dwie oddzielne pozycje, które w sposób wyczerpujący omówiłyby oba systemy – elementy porównawcze są bowiem w mojej opinii jedną z najsłabszych stron tej pracy. Pomimo to polecam książkę Anny Misiak wszystkim, którzy pragną dowiedzieć się czegoś więcej o „kinematografie kontrolowanym” w Polsce i USA.
Redakcja i korekta: Agnieszka Kowalska
