Alexis de Tocqueville – arystokrata, który wychwalał demokrację

Alexis de Tocqueville (aut. Théodore Chassériau, 1850, domena publiczna).

Alexis-Charles-Henri Clérel de Tocqueville przyszedł na świat w arystokratycznej rodzinie mającej swe korzenie w starej arystokracji normandzkiej. Jego rodzicom ledwo co udało się ujść z życiem spod rewolucyjnej gilotyny do Anglii. Podobnie jak większość im podobnych wrócili do Francji po dojściu Napoleona do władzy, jednak dopiero wraz z restauracją Burbonów udało im się odzyskać część dawnej pozycji. Alexis de Tocqueville studiował prawo na Lycée Fabert w Metz. Po zakończeniu studiów postanawia rozpocząć karierę polityczną, w latach 1830-1851 zasiada jako deputowany w parlamencie.

W 1831 roku zostaje wysłany z oficjalną wizytą do Ameryki, po to, by zbadać lokalny system penitencjarny. Po powrocie z 9-miesięcznej podróży po całych Stanach publikuje swoje obserwacje. W taki sposób w 1835 roku ukazuje się pierwszy tom jego najbardziej znanego dzieła: „De la démocratie en Amerique” – „O demokracji w Ameryce”, w którym poddaje analizie tamtejsze demokratyczne społeczeństwo. Z uznaniem wypowiada się o instytucjach politycznych oraz wspierających je, lecz mających równie doniosłą rolę organizacjach samorządowych i społecznych. Są one buforem przed dominacją rządu centralnego oraz płaszczyzną zapewniającą możliwość realizacji potencjału lokalnych struktur. Uważa on, że angloamerykańska cywilizacja jest wyjątkowa, gdyż łączy dwa różne elementy, które w innych krajach nierzadko ze sobą walczyły, lecz które w Ameryce udało się wcielić niejako w siebie nawzajem i doskonale połączyć – ducha religii oraz ducha wolności. Do religii żywi on stosunek przychylny, uważając, że zadaniem i zarazem jedną z największych zalet jest dostarczanie jasnej, precyzyjnej, zrozumiałej dla mas oraz trwale obowiązującej odpowiedzi na każde z podstawowych pytań. Wydaje mu się również być oczywistym, że w czasach demokracji, bardziej niż w jakichkolwiek innych, religie winny poświęcać mniej uwagi zewnętrznym praktykom. Docenia on występujące w krajach anglosaskich umiłowanie zwyczaju. Uważa, że prawa są zawsze chwiejne, póki nie znajdą oparcia w obyczajach, które są jedyną trwałą siłą społeczeństwa. Jego zdaniem społeczeństwu amerykańskiemu udało się stworzyć ustrój, w którym różnice i konflikty istnieją, ale nie ma strukturalnych podziałów. W Ameryce są buntownicy, ale nie ma konspiratorów – zauważa.

Nie jest on bynajmniej bezkrytyczny wobec demokracji, która nie jest szkodliwa tylko wówczas, gdy nie zagraża wolności i autonomii jednostki. Największe zaś zagrożenie dla modelu demokratycznego dostrzega w unifikacji społeczeństwa. O dziele Alexisa de Tocqueville’a można z pewnością powiedzieć, że jest uniwersalne, w tym sensie, że wciąż aktualne pozostają jego diagnozy, spostrzeżenia i wnioski o ustroju demokratycznym.

Rękopis „O demokracji w Ameryce” (domena publiczna).

Lata 30. w życiu de Tocqueville'a to dekada podróży. Po powrocie z Ameryki udaje się do Anglii. W 1835 roku wybiera się z kolei do Irlandii. Sporządzone tam zapiski doskonale oddają stan kraju sprzed klęski Wielkiego Głodu (1845-1849). Dwukrotnie odwiedza też Algierię. W zapisach sporządzonych z tej podróży krytykuje model kolonializmu obrany przez Francję przeciwstawiając mu model brytyjski, jego zdaniem o wiele skuteczniejszy.

Po upadku monarchii lipcowej w 1848 r. Alexis de Tocqueville jako główny polityczny problem nowopowstałej II Republiki widział konflikt między rewolucjonistami, występującymi pod hasłami demokratycznej republiki, a konserwatywną częścią społeczeństwa z arystokracją na czele. Konflikt ten jego zdaniem tyczył się rzeczy fundamentalnych, nie było więc w nim miejsca na kompromisy – nie stłumiony w odpowiednim momencie przerodzić się mógł w krwawą wojnę domową. Dlatego w trakcie dni czerwcowych (powstania robotników w Paryżu), Tocqueville popiera falę represji kierowaną przez generała Cavaginiaca. Głosował on też za ograniczeniem wolności zgromadzeń i prasy. Stoi to w sprzeczności z apoteozą praw i wolności jaką zawarł w „O demokracji w Ameryce”. Alexis de Tocqueville tłumaczył to jednak stanem wyższej konieczności w jakim znalazła się Francja. Wprowadzenie cenzury i ograniczenie wolności zgromadzeń uważał za jedyny możliwym sposób, aby w polityce zapanowała stabilność, będąca warunkiem koniecznym do wykształcenia się społeczeństwa ludzi wolnych – w innym wypadku proces ten będzie co rusz zaburzany poprzez rewolucję niosącą chaos i zniszczenie.

Uczestniczy on w pracach nad projektem nowej konstytucji. W propozycjach przez niego forsowanych, zwłaszcza w tej wprowadzającej do ustroju Francji urząd elekcyjnego prezydenta, wyraźnie pobrzmiewają wzorce zza oceanu. W wyborach prezydenckich popiera Cavaginiac’a nie zaś Ludwika Napoleona Bonapartego. Następnie przez cztery miesiące, od czerwca do października 1849 roku, Alexis de Tocqueville odpowiada za francuska dyplomację. Jako jeden z niewielu posłów sprzeciwił się zamachowi stanu dokonanego przez Ludwika Napoleona, żądając jego osądzenia za zdradę stanu oraz złamanie konstytucyjnego limitu kadencyjności. Wobec późniejszego obrotu spraw postanawia wycofać się z życia politycznego. Aron Raymond, wybitny francuski teoretyk polityki napisał o Tocqueville’u:

Zbyt liberalny jak na opcję, z której się wywodził, nie dość entuzjastycznie nastawiony wobec nowych idei republikanów, nie został zaakceptowany ani przez prawicę, ani przez lewicę, budząc podejrzliwość wszystkich. Taki jest los zarezerwowany we Francji dla szkoły angielskiej czy też angloamerykańskiej.

Alexis de Tocqueville umiera na suchoty 16 kwietnia 1859 roku.

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/

Źródła: Tony Judt, Brzemię odpowiedzialności. Blum, Camus, Aron i francuski wiek dwudziesty, tłum. Michał Filipczuk, Wyd. Krytyki Politycznej, Warszawa 2013; _Alexis de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, Warszawa 1976; Alexis de Tocqueville. French historian and political writer [w:] Encyclopaedia Britannica [dostęp: 28 lipca 2015 r.] <[http://www.britannica.com/biography/Alexis-de-Tocqueville]>.

Redakcja: Tomasz Leszkowicz