Akademicki Związek Sportowy – jak to się wszystko zaczęło?

Pogoń Lwów, zdjęcie z 1926 roku (autor nieznany, domena publiczna)

Kontrowersyjni zawodnicy, charyzmatyczni działacze, spektakularne wydarzenia, fanatyczni kibice, a może monumentalne areny – czym właściwie jest sport? W ujęciu historiograficznym: zjawiskiem ściśle powiązanym z wymienionymi składnikami. Historii sportu nie da się zaliczyć tylko do konkretnej dziedziny nauki historycznej, ponieważ zawiera w sobie elementy dziejów politycznych, społecznych, gospodarczych i kulturowych. Badanie jej poszczególnych etapów na tle historii powszechnej a w tym wypadku historii Polski, tworzy szerszy obraz przeszłości i stanowi przyczynek do poznania rzeczywistego wpływu sportu na res geste.

Ponad stuletnia tradycja Akademickiego Związku Sportowego (AZS) nie stanowi jeszcze o jego przełomowym znaczeniu dla poszczególnych organizacji sportowych czy państwa polskiego. Dopiero z rzetelnych badań wyłania się obraz zasięgu działalności AZS, co potwierdzają dotychczasowe osiągnięcia historiografii w dziedzinie odkrywania korelacji sportu z polityką.

Dziwiętnastowieczny europejski ruch sportowy pojawił się w wyniku przemian społeczno-kulturowych. Jego źródła, oprócz starożytnych tradycji, umiejscawiane są w Wielkiej Brytanii. Czerpał też z popularnych w tym czasie na terenie całego kontynentu ruchów gimnastycznych. W podręcznikach akademickich dotyczących wieku XIX i XX rozwój sportu łączy się z narodzinami tzw. kultury masowej i rewolucji konsumenckiej. Niemniej jednak najistotniejszymi wydają się być dwa procesy z końca XIX wieku: upowszechnienie sportu jako aktywności czynnej (uczestnictwo) i biernego widowiska (odbieranego na zewnątrz).

Fakt, że sport przestał być wyłącznie elitarny – co nie oznacza, że częściowo nie pozostanie taki do dzisiaj – powoduje jego stopniowe promieniowanie na najróżniejsze dziedziny życia kulturowego (z którego się wywodzi), społecznego oraz, nieco później, gospodarczego i politycznego. Wobec tego uniwersytety z korzyścią dla siebie zaadoptowały sport jako element uzupełniający ich działalność edukacyjną i dodający im prestiżu. Początkowo działo się to jedynie pod postacią wychowania fizycznego, lecz z czasem także rywalizacji wewnątrzuczelnianej oraz międzyuczelnianej.

Sport w Polsce

Na ziemiach polskich rozwój ruchu sportowego przebiegał o wiele wolniej, niż w innych krajach europejskich. Przyczyną był brak państwowości połączony z opóźnieniem gospodarczym i kulturowym. Co prawda w roku 1817, po raz pierwszy w historii polskich uczelni, wprowadzono ćwiczenia fizyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, ale droga do zorganizowanego sportu była jeszcze daleka. Okazało się, że dopiero pięćdziesiąt lat później swobody związane z uzyskaniem autonomii na terenie Galicji pozwoliły na instytucjonalne formy sportu.

Właśnie w roku 1867 powstało we Lwowie Towarzystwo Gimnastyczne Sokół. Popularyzacja poszczególnych dyscyplin sportowych (m.in. szermierka, kolarstwo, wioślarstwo) była wstępem dla okresu tworzenia się organizacji kultury fizycznej. W roku 1869 założono Towarzystwo Łyżwiarzy w Krakowie i Lwowie, a w 1884 roku Krakowskie Towarzystwo Wioślarskie. W Warszawie natomiast jeszcze w 1878 powstało działające do dziś Warszawskie Towarzystwo Wioślarzy (WTW), jedno z najstarszych na świecie w swojej dyscyplinie. Kolejne lata okazały się bardzo płodne pod względem ilości stowarzyszeń sportowych o charakterze elitarnym, które tworzone były głównie w Galicji i Królestwie Polskim. W zaborze pruskim rozwój hamowały władze niemieckie, a obok tamtejszego Towarzystwa Gimnastycznego Sokół rozwijał się sport niemiecki.

Flaga będzińskiego oddziału Sokoła (autor nieznany, domena publiczna)

Na początku XX stulecia zaczął się kształtować sport klubowy. Tego typu organizacje powstawały na ziemiach trzech zaborów – Klub Wioślarski z 1904 roku (KW-04) i Warta Poznań w zaborze pruskim, Czarni i Pogoń Lwów w Galicji, czy w zaborze rosyjskim Warszawskie Koło Sportowe i Marymont. Z czasem kluby jednosekcyjne przekształcały się w wielosekcyjne. Jeszcze przed pierwszą wojną światową rozpoczął się też kolejny etap – tworzenia związków ogólnosportowych z Polskim Związkiem Sportowym lub związanych z dyscyplinami sportu, jak Polski Związek Piłki Nożnej (PZPN).

Sport akademicki

W dziejach sportu polskiego XIX wieku poczesne miejsce zajmuje historia sportu akademickiego. Swobody polityczne i wykładowy język polski w latach sześćdziesiątych XIX stulecia w szkołach wyższych przyniosły korzystne warunki dla powstawania i rozwoju organizacji o charakterze akademickim. Jako pierwsza zawiązała się Czytelnia Akademicka na Uniwersytecie Lwowskim w 1867 roku, organizacja stawiająca na duchowy i umysłowy rozwój młodzieży. Nieco ponad 10 lat później, w 1878 roku, u jej boku powstało Kółko Szermierzy. Jak podkreśla Ryszard Wryk, była to pierwsza specjalistyczna organizacja sportu szermierczego na ziemiach polskich i warto dodać, że również pierwsza studencka organizacja sportowa w ogóle. Pomimo niezbyt trwałej działalności w latach: 1878-1879, 1880-1882, 1888-1889 i 1894 1905, stanowiła pierwowzór dla późniejszych studenckich organizacji sportowych.

Kolejne organizacje propagujące kulturę fizyczną i funkcjonujące przy Czytelni Akademickiej Uniwersytetu Lwowskiego to Koło Polonia, utworzone w 1891 roku i Kółko Cyklistów, powstałe w 1896 roku. Zacieśniono również współpracę z lwowskim Towarzystwem Gimnastycznym Sokół. Na uniwersytecie sport służył przede wszystkim kontaktom towarzyskim i polepszaniu tężyzny fizycznej, a jego oddziaływanie nie wykraczało zbytnio poza uczelnię.

Ośrodek krakowski wykazywał dużo mniejszą aktywność niż lwowski, a tamtejszy Sokół powstał dopiero w roku 1885. Czytelnia Akademicka Uniwersytetu Jagiellońskiego, choć działała tak samo, jak lwowska, od 1867 roku, to dopiero szesnaście lat później zainteresowała się rozwojem kultury fizycznej wprowadzając do programu pracy zajęcia gimnastyczne. Należy jednak podkreślić jej wkład w założenie i pracę ruchu sokolego w Krakowie.

Następne lata w Galicji przyniosły powołanie Klubu Szermierzy Uniwersytetu Lwowskiego (1889), Akademickiego Klubu Cyklistów we Lwowie (1897) oraz Klubu Szermierzy Uniwersytetu Jagiellońskiego (1891) i Towarzystwa Akademickiego Jagiellonia w Krakowie (1896). Generalnie jednak studenci nie byli zainteresowani kulturą fizyczną i sportem, a świadomość społeczna o jego znaczeniu wzrastała powoli. Nie bez znaczenia był też ruch jordanowski, popularyzujący zainteresowanie sportem, a także Towarzystwo Zabaw Ruchowych tworzące zaplecze organizacyjne oraz szkolące przyszłe kadry instruktorskie.

Decydujące dla sportu studenckiego okazały się pierwsze lata XX wieku. Najwcześniejszą organizacją wielosekcyjną było Akademickie Koło Sportowe Uniwersytetu Lwowskiego (1905). Oprócz tej organizacji we Lwowie funkcjonowały od 1906 roku Ogólnoakademickie Towarzystwo Zabaw Ruchowych, Akademickie Koło Szermiersko-Sportowe i Akademickie Koło Kolarzy przy Bratniej Pomocy Słuchaczy Politechniki. Zasięg ich działalności był ograniczony a grono organizatorów niewielkie.

Powstanie dzisiejszego AZS

Herb Uniwersytetu Jagiellońskiego (domena publiczna)

Pomimo przeszkód udało się stworzyć we Lwowie Akademicki Związek Sportowy Młodzieży Polskiej (AZSMP), działający od 1906 roku. Jednak ze względu na spory polityczne w łonie organizacji nie odegrała ona większej roli w historii sportu akademickiego a inicjatywę przejął Kraków. Prace nad utworzeniem Akademickiego Związku Sportowego (AZS) podjęła grupa studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego z Walerym Goetlem i Wacławem Majewskim na czele jesienią 1908 roku. Ukoronowaniem ich wysiłku było zatwierdzenie 19 czerwca 1909 roku przez władze administracyjne Galicji statutu, o który zabiegano od momentu złożenia pierwszego projektu 12 grudnia 1908 roku. Pozwoliło to na podjęcie szerokiej działalności w dziedzinie upowszechniania kultury fizycznej.

Celem statutowym AZS było rozbudzanie wśród młodzieży zamiłowania do sportu i dawania członkom materialnej możności do wspólnej pracy w kierunku rozwijania sił fizycznych za pomocą wszelkich zdrowych a odpowiednich sportów, zabaw i gier ruchowych. Liczba członków AZS Kraków wzrastała od 65 osób w 1909 roku, przez 165 osób dwa lata później, po 343 osób w 1913. Stopniowy rozwój pod względem materialnym, organizacyjnym i sportowym Związku przerwał wybuch I wojny światowej.

Kraków nie był jedynym ośrodkiem przed rokiem 1918 posiadającym zorganizowany sport studencki. Rok 1915 przyniósł względną autonomię, którą zaprowadzili nowi okupanci ziem Królestwa Polskiego. Jej wyrazem było wznowienie działalności uczelni warszawskich, co pozwoliło na powstanie organizacji studenckich. Nie nastąpiło to jednak bez problemów, a początkowo miejsce sportowej organizacji międzyuczelnianej zajmowały mniejsze podmioty działające w obrębie jednej szkoły wyższej przyjmujące różne nazwy. Od stycznia 1917 posiadały one też nadbudowę w postaci warszawskiej Centrali AZS.

Redakcja: Przemysław Mrówka