100 lat temu odkryto popiersie Nefertiti

Popiersie Nefertiti znajduje się obecnie w Neues Museum w Berlinie, gdzie dziś, z okazji setnej rocznicy odnalezienia przez Ludwiga Burchardta niezwykłego artefaktu, otwarta zostanie wystawa „W świetle Tell El-Amarna – 100 lat od odkrycia Nefertiti”. Jak doszło do tego, że popiersie królowej znalazło się w stolicy Niemiec? Tak opisuje to Pierre Montet, francuski egiptolog uczestniczący w badaniach i podziale zabytków pomiędzy Niemcy i Francję:

Gdy z początkiem lata 1914 r. wykopaliska w Tell el-Amarna przerwano na czas bliżej nieokreślony, przedstawicielowi Służby Starożytności przedstawiono znaleziska i ich spisy w celu dokonania sprawiedliwego podziału zabytków. W grupie obiektów przyznanych stronie niemieckiej znalazł się ochlapany wapnem blok niewielkiej wartości, który w Berlinie doznał cudownej przemiany w głowę królowej, przybraną w wysokie nakrycie, doskonale zachowaną - dzieło urzekające, by nie rzec najpiękniejsze, jakie kiedykolwiek odkryto w egipskiej ziemi. Jest to Nefertiti, żona Echnatona.

Popiersie Nefertiti odkryte 6 grudnia 1912 r., obecnie w Neues Museum w Berlinie (fot. Philip Pikart, opublikowany na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported license).

Odkrycie Burchardta miało miejsce 6 grudnia 1912 r., jednak zostało zachowane w ścisłej tajemnicy. Do ujawnienia zabytku doszło dopiero na wystawie tymczasowej w 1923 r., a na stałą ekspozycję trafił on rok później. Zatajenie odkrycia zostało później wykorzystane przy tworzeniu różnych teorii na temat fałszerstwa, jakiego miałby się dopuścić Burchardt.

Popiersie zostało odkryte w warsztacie rzeźbiarskim Totmesa, nadwornego rzeźbiarza faraona Echnatona. Ukazuje ono piękną kobietę używającą czernidła na bazie węgla i ziół, która mocno barwiła usta czerwoną ochrą i wybielała swoją skórę mazidłami ze związkami ołowiu. Na popiersiu widoczne są także oznaki starzenia się skóry w postaci zmarszczek i worków pod oczami czego dowiodły badania tomograficzne z 2006 r. Popiersie wykonane jest z wapna i polichromowanego stiuku; badania chronologii wykazały, że można je datować na rok 1345 p.n.e. Rzeźba mająca 47 centymetrów wysokości i ważąca 20 kilogramów stanowiła wzorzec do nauki rzeźbiarstwa, a zwłaszcza rzeźbienia oczu, o czym świadczy brak jednego oka, którego oczodół wypełniony został woskiem.

Ze względu na wiele nieścisłości związanych z odkryciem popiersia badacze do dnia dzisiejszego spierają się o jego autentyczność. Twórcą jednej z takich teorii jest G. Marck, według którego rzeźbę stworzył historyk sztuki H. Strierlin na zamówienie niemieckiego odkrywcy. Za podstawę swoich wątpliwości uznał widoczne, zastanawiające ślady na popiersiu oraz fakt, że Francuzi, uczestniczący w podziale zabytków, nie zanotowali popiersia w spisie inwentarzowym.

Kwestia ukrycia zabytku była ważna także dlatego, iż Burchard obawiał się władz, które odebrałyby mu koncesje na badania archeologiczne po stwierdzeniu kradzieży jakiej się dopuścił. Spór trwa z resztą do dziś, gdyż władze egipskie domagają się zwrotu zabytku ze względu na jego egipskie pochodzenie i nielegalne zabranie z kraju. Na każde pytanie związane z popiersiem jak i uwiecznioną na nim Nefertiti odpowiedź mogą dać nowe badania oraz kontynuacja obecnych. Na dzień dzisiejszy pozostaje nam posiłkować się wiedzą zdobytą w ciągu owych stu lat.

Życie i śmierć

Niewiele wiadomo o pochodzeniu Nefertiti. Uznaje się, iż nie była ona Egipcjanką, czego dowodzić ma jej imię, tłumaczone jako „piękność przybyła”. Niektórzy badacze twierdzą, iż mogła to być księżniczka hurycka, inni zaś sądzą, że była to córka dowódcy wojskowego – Aji. Wiadomo, że księżniczka Nefertiti była żoną faraona Amenchotepa IV Echnatona, reformatora z XVIII dynastii i żyła mniej więcej pomiędzy rokiem 1370 a 1330 p.n.e. Była to jedyna kobieta królowa, współwładczyni, a być może i samodzielnie panująca pani.

Relief przedstawiający Echnatona, Nefertiti oraz ich trójkę dzieci (fot. Gerbil, opublikowany na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported license).

We wszystkich znanych nam przedstawieniach dotyczących faraona Echnatona, Nefertiti występuje wraz z nim. Reliefy ukazują życie codzienne w sposób nieoficjalny, np. podczas zabaw pary królewskiej z córkami. Jedna z atońskich przysięg z czasów Echnatona głosi: [Jest to] tak prawdziwe jak [to, że] serce moje raduje się królową i jej dziećmi. Miłość pary królewskiej i rodzinną sielankę ukazuje także jeden ze zniszczonych reliefów, na którym Nefertiti jako matka trzyma na kolanach jedną z córek, sama zaś znajduje się w objęciach męża. We wcześniejszych przedstawieniach egipskich par królewskich taki model nie jest spotykany. Warto jednak pamiętać, iż wszystkie przedstawienia mają charakter nie tyle osobisty, co raczej metafizyczny i teologiczny.

Mimo wielkiej miłości jaka miała łączyć Nefertiti i Echnatona, „piękność przybyła” pod imieniem zmodyfikowanym na cześć Atona- Neferteruaton, co znaczy „pięknością jest uroda Atona”, odeszła od męża lub została oddalona z dworu. Dlaczego? Zdania badaczy są podzielone. Jedno dotyczy decyzji o odejściu z dworu samej Nefertiti za sprawą pogarszającej się sytuacji w kraju pod wpływem nowej religii. Piękna królowa odejść miała od swojego męża na trzy lata przed śmiercią jednej z córek, w której pogrzebie uczestniczyła, o czym świadczy scena z jednego reliefu. Druga koncepcja jaką przedstawiają badacze związana jest z oddaleniem królowej z niewyjaśnionych przyczyn przez jej męża Echnatona. Faktem jest jednak samo odejście, które nie było powiązane z jej śmiercią, gdyż jak wyżej zostało napisane trzy lata później Nefertiti pojawia się na reliefie ukazującym ceremonie pogrzebową jej córki. Wiadomo także, iż mimo usunięcia z dworu Nefertiti nadal posiadała silną władzę i panowała równolegle ze swym mężem. Co działo się z Nefertiti po śmierci Echnatona? Nie wiadomo... Badacze ukazują wiele teorii, ale przy obecnym stanie badań i wiedzy jaką posiadamy nie jesteśmy w stanie powiedzieć nic pewnego. Jedni uważają, iż po śmierci męża to ona panowała samodzielnie, inni zaś, że została odsunięta na bok od spraw królewskich. Nieznane są również fakty dotyczące jej śmierci. Sądzi się, iż zmarła w czasie panowania Tutenchamona.

Władza

Echnaton i Nefertiti oddają cześć Atonowi.

Nefertiti była nie tylko żoną faraona, ale także jednym z jego najbardziej zaufanych doradców. To właśnie jej myśl przyczyniła się do nadania kształtu reformie religii. Wiara i oddanie z jakim utwierdzała małżonka o słuszności reformy ukazuje jak czynnie brała udział w życiu politycznym. Ważnym aspektem powiązanym z władzą jest też to, co stało się z królową po śmierci Echnatona. W tym czasie rozpoczęto intensywne niszczenie śladów po jej mężu. Dlaczego jednak nie niszczono zabytków związanych z osobą Nefertiti? Wielu badaczy sądzi, iż władała ona samodzielnie. Niektórzy utożsamiają ją z Anchcheperure Semenchkare, jednakże Ch. Loeben uważa, iż nie była ona następczynią Echnatona, gdyż umarła jeszcze za jego rządów. Badacze, którzy popierają teorię samodzielnych rządów twierdzą, iż mogła ona na nowo wprowadzić kult Amona w celu ratowania sytuacji w państwie. Powolny etap przywracania starej religii mógł odbywać się już za czasów kiedy Nefertiti oddaliła się od dworu.

Tak czy inaczej silna i charyzmatyczna postać, jaka byłą Nefertiti, ukazała rolę kobiety i żony w starożytnym Egipcie w odmienny sposób niż widoczna była ona dotychczas. Nefertiti była kimś więcej niż tylko żoną króla i matką. Jej osobę najlepiej przedstawia ów cytat:

Ta o czystych jasnych dłoniach, Wielka Małżonka Królewska, Ukochana Jego, Pani Obojga Krajów, Nefertiti, niech żyje! Ukochana przez Wielki Żyjący Dysk Słoneczny w dniu Jego święta, rezyduje Ona w świątyni Tarczy Słonecznej w Heliopolis Południowym.

Bibliografia:

• Christian Jacq, Echnaton i Nefertiti , Świat Książki, Warszawa 2007;
• Guy Rachet, Słownik cywilizacji egipskiej, Książnica, Katowice 1994;
• Toby Wilkinson, Powstanie i upadek Starożytnego Egiptu. Dzieje cywilizacji od 3000 p.n.e. do czasów Kleopatry, Rebis, Poznań 2011.

Redakcja: Tomasz Leszkowicz