10 nowych-starych miast na mapie Polski
Herb Pacanowa (domena publiczna). Najbardziej znaną miejscowością, która z dniem 1 stycznia 2019 roku uzyskała ponownie prawa miejskie, jest Pacanów (powiat buski, województwo świętokrzyskie). Sławę zapewniła mu powieść obrazkowa Kornela Makuszyńskiego i Mariana Walentynowicza opowiadająca o przygodach Koziołka Matołka. Jak wiadomo, zmierzał on właśnie do Pacanowa, w którym „kozy kują”. Miasto powstało w 1265 roku na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych. Jego najważniejszym zabytkiem jest barokowy kościół św. Marcina, będący bazyliką mniejszą.
Historykom zapewne dobrze znany jest też Nowy Korczyn, również położony w powiecie buskim. Miasto to zostało lokowane w 1258 roku przez księcia Bolesława Wstydliwego, a wydany wówczas dokument książęcy służył później jako wzór dla kolejnych lokacji. Książę Bolesław i jego żona, św. Kinga, ufundowali w Nowym Korczynie klasztor franciszkanów, natomiast król Kazimierz Wielki wzniósł tu zamek królewski, w którym często przebywał dwór monarszy. Nowy Korczyn był miejscem zjazdów rycerstwa Korony, zawiązywano tu konfederacje, a władcy przyjmowali poselstwa dyplomatyczne. Miasto znane było przede wszystkim jako miejsce odbywania sejmiku generalnego, na którym przed sejmem walnym zbierali się posłowie i senatorowie z województw małopolskich. Gród rozwijał się także dzięki pomyślnemu położeniu w pobliżu Wisły i Nidy, co sprzyjało rozwojowi handlu. W mieście istniała gmina żydowska. Nowy Korczyn podupadł jednak w XVII i XVIII wieku.
Innym wartym uwagi nowym-starym miastem jest Szydłów (powiat staszowski, województwo świętokrzyskie), lokowany w 1329 roku przez króla Władysława Łokietka. Rozwijał się on dzięki prężnemu rzemiosłu oraz położeniu na szlakach handlowych. Świadectwem dawnej potęgi grodu są zachowane do dzisiaj zabytki – średniowieczny układ miejski, mury obronne z monumentalną Bramą Krakowską, gotyckie kościoły św. Wojciecha i Wszystkich Świętych, zamek postawiony przez Kazimierza Wielkiego oraz późnorenesansowa synagoga.
Brama Krakowska w Szydłowie (fot. Yureksz, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Poland). W województwie świętokrzyskim znajdują się też inne miejscowości, które odzyskały właśnie prawa miejskie: związana z opactwem benedyktyńskim na Świętym Krzyżu Nowa Słupia (powiat kielecki), będąca rodową siedzibą Oleśnickich Oleśnica (powiat staszowski), należący dawniej do benedyktynów tynieckich Opatowiec (powiat kazimierski, 338 mieszkańców) oraz lokowana przez Kazimierza Wielkiego Pierzchnica (powiat kielecki). Niedaleko zaś, bo na północy województwa małopolskiego, w powiecie proszowickim, leżą Koszyce, posiadające prawa miejskie od 1374 roku i rozwijające się wówczas dzięki handlowi.
Wszystkie wymienione miasta leżące w historycznej Małopolsce utraciły swoje prawa miejskie w latach 1869-1870, na mocy ukazu carskiego, będącego elementem represji po powstaniu styczniowym. W jego wyniku aż 336 miast Królestwa Polskiego (z ogólnej liczby 452) zostało zaliczonych do grona osad, co oznaczało ich administracyjną i symboliczną degradację.
Losy dwóch spośród nowych-starych miast potoczyły się nieco inaczej. Lubowidz (powiat żuromiński, województwo mazowieckie) został założony w XIV wieku, a w 1531 roku uzyskał prawa miejskie, utracił je jednak w wyniku zapaści po potopie szwedzkim. Natomiast Wielbark (powiat szczycieński, województwo warmińsko-mazurskie) powstał w XIV wieku wokół strażnicy krzyżackiej, przebudowanej później na zamek. Położona przy granicy prusko-mazowieckiej miejscowość rozwijała się dzięki handlowi, uzyskując w 1723 roku prawa miejskie. Niemiecki Willenberg, przyłączony w 1945 roku do Polski, utracił prawa miejskie rok później.
Prawa miejskie są nadawane w Polsce poprzez rozporządzenie Rady Ministrów. Miejscowości ubiegające się o status miasta muszą posiadać właściwe cechy przestrzenno-urbanistyczne (m.in. infrastruktura miejska, jednoznacznie wykształcone centrum, zwarta zabudowa), demograficzne (większość zatrudnienia poza rolnictwem) oraz administracyjne (najczęściej miastami zostają wsie będące siedzibami gminy). Starania muszą poprzeć też mieszkańcy. Posiadanie praw miejskich w przeszłości nie jest warunkiem koniecznym ich ponownego uzyskania, natomiast stanowi ważny argument za podjęciem takiej decyzji.
Opatowiec, który właśnie ponownie uzyskał prawa miejskie, będzie też najmniejszym miastem w Polsce – miejscowość ta liczy sobie 338 mieszkańców.
