Pokój który stał się przyczyną wojny – rocznica podpisania pokoju augsburskiego
Cesarz niemiecki Karol V (domena publiczna). Lata 20. i 30. XVI wieku były burzliwym okresem w dziejach Cesarstwa Niemieckiego. Tezy Lutra, Kalwina i Zwinglego zdobywały licznych zwolenników w całej Rzeszy, również wśród książąt i elektorów. Trapiony konfliktami wewnętrznymi Kościół katolicki dopiero przygotowywał się do zwołania soboru, który mógłby określić strategię walki z reformacją. Katolicki cesarz Karol V Habsburg przewodził największemu imperium w ówczesnej Europie, na które składała się Hiszpania, Austria, Niderlandy, południe Włoch i liczne księstwa rozsiane na terytorium Rzeszy, uwikłany był jednak w niekończące się wojny z królestwem Francji i Imperium Osmańskim. W tym polityczno-religijnym zamęcie luterańscy książęta Rzeszy rozpoczęli tworzenie wspólnego frontu mającego reprezentować ich wpływy w Cesarstwie oraz chronić w przypadku wojny o religijną jedność Rzeszy.
27 lutego 1531 roku w mieście Schmalkalden luterańscy władcy, heski landgraf Filip I i elektor Saksonii Jan Fryderyk Wettin, utworzyli związek mający na celu wspólną obronę przed ewentualną agresją ze strony imperium Karola V. W roku 1535 do sojuszu dołączyli również protestanccy książęta Anhaltu, Pomorza i Wirtembergii, w 1538 roku Związek otrzymał poparcie króla Danii Krystiana III, a rok później został wzmocniony siłami elektora Brandenburgii Joachima II. Przez pierwsze piętnaście lat swojego istnienia Związek Szmalkaldzki nie spotkał się z zainteresowaniem Cesarza, który zaplątany w wojny z Imperium Osmańskim w Afryce i z Francją we Włoszech za wszelką cenę unikał kolejnych konfliktów.
W roku 1544 spełnił się najczarniejszy dla luteran scenariusz: Karol obawiając się protestanckiej rebelii w Cesarstwie podpisał rozejm z sułtanem Sulejmanem Wspaniałym i królem Francji Franciszkiem I. Dwa lata zajęła Cesarzowi odbudowa potencjału bojowego swojego państwa po zwycięskich wojnach, więc dopiero w czerwcu 1546 roku licząca 52 tysiące żołnierzy armia wyruszyła z Austrii w kierunku ziem Związku. Elektor Saksonii Jan Fryderyk I, który objął dowodzenie nad armią protestantów, dysponował prawie dwukrotnie skromniejszymi siłami, które pod względem wyszkolenia i morale nie mogły się równać z weteranami Karola V. Szmalkaldzka armia została całkowicie zaskoczona i rozbita przez katolików podczas odwrotu nieopodal saksońskiego miasteczka Mühlberg. Klęska Jana Fryderyka była totalna, jego armia poniosła dotkliwe straty, a on, wraz z Filipem Heskim, dostał się do niewoli.
Zobacz też:
Prawie 20 lat wojen poważnie nadwyrężyło cesarski skarbiec, dlatego już w maju 1548 roku Karol wykorzystując swoją tymczasową przewagę przedstawił na sejmie Rzeszy w Augsburgu projekt tymczasowego porozumienia protestancko-katolickiego znanego jako internim augsburskie. Zobowiązywało ono protestantów do przestrzegania większości nauk Kościoła katolickiego, zezwalało jedynie na przyjmowanie komunii pod postaciami chleba i wina oraz dopuszczało zawieranie małżeństw przez protestanckich duchownych. Najważniejsze dla sygnatariuszy sojuszu szmalkaldzkiego postulaty, czyli prawo do konfiskaty majątków kościelnych i ograniczenie władzy cesarskiej nie zostały zatwierdzone. Zgromadzeni na sejmie protestanci zostali zmuszeni do przyjęcia warunków postawionych przez cesarza, jednak dla obu stron konfliktu wiadomym było, że rozejm na tak niekorzystnych warunkach nie potrwa długo.
Zgodnie z przewidywaniami północne księstwa Rzeszy nigdy nie wprowadziły postanowień Internim w życie. Maurycy Wettin, bratanek pokonanego Jana Fryderyka i nowy lider Związku Szmalkaldzkiego, zawarł sojusz z Francją, która wprawdzie była krajem katolickim, jednak imała się każdej sposobności, aby osłabić pozycję Habsburgów w Europie. W 1552 roku, kiedy chwała zwycięstwa odniesionego pod Mühlbergiem należała już do przeszłości, protestanckie wojska Związku wkroczyły do południowych Niemiec. Karol V, broniąc się już przed ofensywą króla Francji w Nadrenii, z uwagi na brak pieniędzy i żołnierzy nie mógł pozwolić sobie na otwarcie kolejnego frontu. W sierpniu 1552 tę błyskawiczną wojnę bez jednej bitwy zakończył rozejm w Passawie, który znosił postanowienia internim augsburskiego, przekreślał szanse Habsburgów na ponowne zjednoczenie Świętego Cesarstwa i zapowiadał negocjacje trwałego pokoju na następnym posiedzeniu sejmu Rzeszy w roku 1555.
Polecamy e-book Kacpra Nowaka – „Konkwista. W imię Boga, złota i Hiszpanii”
W ciągu dwóch lat pomiędzy rozejmem w Passawie a sejmem w Augsburgu doszło do znaczących zmian w układzie sił w środkowej Europie. Kościół katolicki poza kilkoma niewielkimi enklawami został całkowicie wyrugowany z północnoniemieckich księstw i elektoratów, a przeprowadzona sekularyzacja przyniosła ich władcom znaczne zyski. Z drugiej strony katolickie imperium Habsburgów, uwikłane w liczne wojny, zmagało się poważnymi problemami finansowymi. Obrady soboru trydenckiego przeciągały się, a trapiony chorobami i podeszłym wiekiem Karol V zapowiedział swoją nieobecność na sejmie Rzeszy.
Przeczytaj również:
Odpowiedzialność za negocjacje pokojowe z protestantami spadła na jego młodszego brata, Ferdynanda, arcyksięcia Austrii. Posiedzenie sejmu rozpoczęło się 5 lutego 1555 roku i zakończyło 25 września podpisaniem traktatu pokojowego, który bez wątpienia był dotkliwą klęską katolików. Ferdynand, pozbawiony talentów dyplomatycznych i ogromnego poważania jakim cieszył się jego brat, zmuszony był do daleko idących ustępstw. Postanowienia pokoju augsburskiego czyniły luteranizm legalną religią na terenie Rzeszy. Ujęta w traktacie zasada Cuius regio eius religio (Czyja władza, tego religia) zapewniała religijną jedność w obrębie księstw. Wyznanie księcia była państwową religią w jego dominium, a poddani którzy nie chcieli przyjąć wyznania władcy zmuszeni byli opuścić kraj. Również wszelkie konfiskaty majątku kościelnego na ziemiach luterańskich zostały uprawomocnione. Jedynym sukcesem stronnictw katolickich było przeforsowanie zasady reservatum ecclesiasticum (klauzula kościelna), w myśl której jeśli katoliccy duchowni posiadający ziemię w Cesarstwie chcieli dokonać konwersji, nie zachowywali prawa własności do terytoriów kościelnych.
Obrady Sejmu Rzeszy w Augsburgu (domena publiczna). Pokój augsburski teoretycznie zakończył spory pomiędzy katolikami i luteranami, był on jednak typem kompromisu, który obie strony pozostawia pozbawione satysfakcji. Katolicy nie pogodzili się z utratą wpływów w północnych krajach Rzeszy, luteranie nie chcieli podlegać katolickiemu cesarzowi, a całkowicie pominięci w traktacie kalwiniści i anabaptyści domagali się zrównania ich w prawach z luteranami. Rozpoczęta zaraz po podpisaniu pokoju walka dyplomatyczna, misjonarska i handlowa pomiędzy wyznaniami wytwarzała narastające napięcie, któremu upust dano 63 lata później podczas okrutnej wojny trzydziestoletniej, która dokończyła proces dezintegracji Świętego Cesarstwa Rzymskiego.
Bibliografia:
- Appold Kenneth, Reformacja: krótka historia, Vocatio, Warszawa 2013.
- Carroll Warren, Historia Chrześcijaństwa. Tom IV: Podział Chrześcijaństwa, Wektory, Wrocław 2011.
- Spitz Lewis, The protestant Reformation, Harper & Row, Nowy Jork 1985.
Redakcja: Tomasz Leszkowicz
