Megality: prehistoryczne „teleskopy bez soczewek”
Megality to zbiorowe określenie dla prehistorycznych konstrukcji z wielkich głazów. W Europie czas budowy większości z nich przypada na neolit lub wczesną epokę brązu (ok. 6 000-2 000 lat p. n. e.). Istnieje wiele rodzajów megalitów, w zależności od lokalnej tradycji, czasu i dostępnego budulca. Obok kamiennych konstrukcji, w tym okresie powstawały także ogromne obiekty ziemne – nasypy czy zespoły rowów.
Niektóre budowle megalityczne słyną z tego, że ich konstrukcja odzwierciedla pewne zjawiska astronomiczne. Stonehenge i znajdujący się w pobliżu Heel Stone są wiązane z obserwacjami wschodu słońca w trakcie letniego lub (bardziej prawdopodobnie) zimowego przesilenia. Nad wejściem do grobowca korytarzowego w Newgrange w środkowo-zachodniej Irlandii znajduje się luka pomiędzy głazami. Raz w roku, w przesilenie zimowe, światło wpada przez ten otwór do wnętrza budowli, oświetlając jego najgłębiej położoną komorę na ok. 15 min. Co jeśli konstrukcja mniej znanych megalitów także nie była przypadkowa?
Stonehenge, najbardziej znany przykład budowli megalitycznej, w czasie wschodu słońca w dniu przesilenia letniego (fot. Andrew Dunn, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 2.0). Naukowcy zajęli się liczącym sobie ok. 6 000 lat grobowcem korytarzowym Seven-Stone Antas, znajdującym się w środkowej Portugalii. Okazało się, że wejście do niego koresponduje z Aldebaranem – najjaśniejszą gwiazdą z gwiazdozbioru Byka. Otwór wejściowy umożliwia obserwację z wnętrze grobowca niewielkiej części nieba. Dodatkowo, długi i wąski korytarz znajdujący się w środku mógł pomagać w skupianiu się tylko na określonej strefie. Ciemność panująca w grobowcu mogła sprawiać, że obserwator był w stanie zauważyć także blado świecące gwiazdy. Być może prehistoryczne społeczności przypisywały dużą wagę do zmian obserwowanych na nocnym niebie, które pomagały im w zrozumieniu następstwa pór roku.
Na ziemiach polskich występują zarówno klasyczne megality, jak i konstrukcje ziemne znacznych rozmiarów. Najczęściej miały one charakter funeralny. Cmentarzyska megalityczne są szczególnie związane z czasem zajmowania większości naszych ziem przez społeczności środkowoneolitycznej kultury pucharów lejkowatych (ok. 4 000-2 900 p. n. e.). Bardzo charakterystyczne dla terenów współczesnej Polski są grobowce bezkomorowe, mające formę nasypów ziemnych w kształcie trójkąta lub trapezu o długości do ponad 100 m. Nie wiadomo jednak, na ile ich położenie mogło odzwierciedlać zjawiska astronomiczne.
W Polsce znaleziono także prehistoryczne kręgi kamienne. Nie są one jednak zaliczane do megalitów. Te konstrukcje – odkryte m. in. w Odrach, Węsiorach i Grzybnicy na Pomorzu – powstały dopiero w pierwszych wiekach naszej ery. Kręgi kamienne zostały zbudowane przez germańskich Gotów i Gepidów zajmujących wtedy te tereny. Ze względu na niestaranne ustawienie raczej nie służyły do obserwacji astronomicznych, lecz wyznaczały ważne strefy cmentarzyska.
Źródła: archaeology.org, livescience.com.
Redakcja: Tomasz Leszkowicz
